×

حقوق بشر دوستانه در آتش جهل و کینه

حقوق بشر دوستانه در آتش جهل و کینه

حقوق بشر دوستانه شاخه‌ای از حقوق بشر است که در زمان جنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد و هدف آن، حمایت از افرادی است که مستقیما درگیر جنگ نیستند، مانند بیماران، مجروحان، اسیران و افراد غیرنظامی

حقوق-بشر-دوستانه-در-آتش-جهل-و-کینه

دکتر محمود یوسف‌وند استاد دانشگاه عباداله بابایی کارشناس ارشد حقوق بین‌الملل - بخش اول

مقدمه

حقوق بشر دوستانه شاخه‌ای از حقوق بشر است که در زمان جنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد و هدف آن، حمایت از افرادی است که مستقیما درگیر جنگ نیستند، مانند بیماران، مجروحان، اسیران و افراد غیرنظامی.

سایه سنگین سیاست بر حقوق بشر - وکلا و پیشبرد حقوق بشر - ما و حقوق بشر - حقوق بشر و اینترنتی خواندنی شد - حقوق بشر ، پرسش های دشوار

در اسلام و سیره پیشوایان ارزش ذاتی انسان مورد توجه بوده و رنگ و نژاد و جنس و زبان و حتی دین افراد، این ارزش را تحت‌ تأثیر قرار نداده است. قرآن کریم ارزش و تکریم را بر تمام فرزندان آدم اطلاق کرده، بنابراین نگرش جامع در تعالیم و احکام اسلام گویای این حقیقت است که در قرآن کرامت و حیثیت ذاتی انسان به صرف انسان بودنش مورد توجه قرار گرفته است و آنان که دارای عقیده باطل هم هستند از حقوق انسانی بهره‌مند می‌باشند، اگرچه میان عقیده حق و باطل فرق گذاشته است. بنابراین همه افراد انسانی باید این کرامت را به طور صریح و قاطع، برای همدیگر به عنوان یک حق بشناسند و رعایت این را بر خود تکلیف بدانند.

طراحی جالب ، لوگوی حقوق بشر با خط میخی و آیه قرآن - رابطه بین مالکیت فکری و حقوق بشر  

حقوق بشر دوستانه اسلامی

مفهوم اسلامی حقوق بشر دوستانه بین‌المللی یکی از عناصر ذاتی و اصول بنیادین نظام حقوقی اسلامی و مفهومی سنجیده و مستقل و جذاب است، از این لحاظ که ماحصل استدلال‌های قوی و صادقانه و جدی محسوب می‌شود. برای پی‌بردن به ارزش ذاتی مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه باید آن را در چارچوب حقیقی خود قرار داده، در چشم‌انداز تاریخی بررسی نمود، زیرا مشی اسلامی که ماهیتاً جهانی است و زمان و مکان را در می‌نوردد، تنها بر منازعات مسلحانه مبتنی نیست، بلکه بر اعتقادات مسلمانان و ماهیت نظام حقوقی اسلامی و برداشت آن از رابطه بین جهان اسلام و جهان خارج نیز متکی است. بنابراین، جهت روشن کردن و قابل درک‌کردن مفهوم مورد بحث باید مبانی عمده آن را مورد بررسی قرار دهیم و در عین حال عوامل لازم برای هرگونه تفکر پخته و منظم در نظر داشته باشیم.

مبانی حقوق بشردوستانه اسلامی

مهمترین مبانی حقوق بشردوستانه در اسلام آیات قرآن ـ به ویژه آیات 194 ـ 190 از سوره بقره و آیات 105 ـ 102 و 110 ـ 107 از سوره آل عمران ـ است که به گفتار و کردار پیامبر در دوران عدوات‌‌ها و دشمنی‌های تحمیل شده بر ایشان مربوط می‌شود، و همچنین قواعد استنباط شده از اصول اساسی پنجگانه نظام حقوقی اسلامی است که مقوم فرمان‌های صادر شده به سپاهیان اسلام بوده است.

مفهوم حقوق بین‌الملل بشردوستانه اسلامی

مفهوم حقوق بین‌الملل بشردوستانه در اسلام شامل برخی قواعد است که بنیادین محسوب می‌شوند و سراسر نظام حقوقی بشردوستانه اسلام متأثر از آن‌‌ها است. قبل از همه چیز باید توجه داشت که مفهوم اسلامی مورد نظر بین اقسام جنگ یا مخاصمات مسلحانه فرق نمی‌گذارد. خواه جنگ برای تبلیغ اسلام یا مطلع کردن مردم از آن باشد، و خواه جنبه تدافعی داشته، علیه کافران، دشمنان، منافقان، تفرقه‌افکنان، یاغیان و شورشیان باشد، قواعد کلانِ حاکم بر آن یکسان است. زیرا این قواعد منشا الهی دارند و باید به وسیله همه بدون تبعیض و تمایز مراعات گردند. لذا این قواعد تمامی منازعات مسلحانه را بدون توجه به ماهیت آن‌‌ها در بر می‌گیرند.

همچنین است مورد جنگ دریایی و هوایی و حتی جنگ‌های هسته‌ای که تنها بعضی از اشکال جدید جنگ در دنیای امروز است. قواعد اسلامی مربوط به جنگ، مبتنی بر گذشت و رحم و همدردی است و ضامن اعتبارشان منشاء الهی آن‌‌ها است. وسعت عملکرد و اعمال آن‌‌ها، هر زمان و مکان و هر قسم مخاصمه مسلحانه را در بردارد و هر تعلیم و نظریه متمایز با آن‌‌ها، با اسلام بیگانه است. یکی از قواعد اساسی مفهوم حقوق بشردوستانه اسلامی، به مؤمنانی که در راه خدا با دشمنان می‌جنگند، امر می‌کند که هرگز از حدود عدالت و انصاف خارج نشوند و گام در طریق استبداد و ستمگری نگذارند. 1 اگر این قاعده به زبان امروز بیان شود، آیا از ماده معروف به «اصل مارتنس» که در مقررات 1907 لاهه و نیز در ماده 35 نخستین پروتکل الحاقی به کنوانسیون‌های 1949 گنجانده شده و مقرر می‌دارد که حق طرفین مخاصمه برای انتخاب روش‌‌ها و وسایل جنگی نامحدود نیست. قوی‌تر و سخت‌گیرانه‌تر نخواهد بود؟ توجه کنید که سیزده قرن فاصله بین این دو قاعده اساسی رفتار در مخاصمات مسلحانه وجود دارد. دیگر قاعده اساسی در مفهوم حقوق بشر دوستانه اسلامی مربوط به ارزش و کرامت انسان است و رسما مثله کردن و شکنجه و هر شکل دیگر از رفتار تحقیرآمیز با دشمن را منع می‌کند. در آن زمان، بریدن اعضای بدن از جمله قضیب2 افراد دشمن که در نبرد کشته می‌شدند یا مثله کردن آن‌‌ها به شیوه‌های وحشیانه دیگر رایج و عادی بود، اما اسلام پیروان خود را از انجام این کارها منع کرده است. آیات قرآن و سنت پیامبر(ص) در این مورد صراحت دارند. برای مثال هنگامی که در یکی از نبردها تصمیم گرفته شد اسرا را برای مقابله به مثل مثله کنند. پیامبر(ص) که عمویش در همان زمان مثله شده بود، این دستور صریح را به مؤمنین صادر کرد که حتی یک سگ را هم مثله نکنید. فرماندهان همیشه در تعلیمات خود به سربازان مسلمان این دستور را می‌گنجانیده‌اند. از این قاعده اساسی که سیزده قرن قبل برای مبارزه با عملی رایج در آن زمان وضع شده می‌توان تمامی تضمینات اساسی کنوانسیون‌های 1949 ژنو را استنباط (اجتهاد) کرد. این استنباط که به نظر ما استنباطی منطقی است، کاملاً در چارچوب پنج اصل بنیادی قرآنی (عدالت، مساوات، شور، عمل متقابل با توجه به اخلاقیات و احترام به تعهدات قبلی) قابل توجیه است و باید اضافه کرد که کاملاً با احترام به حقوق بشر ملازمه دارد که نظام حقوقی اسلام نخستین نظامی بود که آن را بازشناخت و جایگاهی پراحترام به آن اختصاص داد.

همجنس گرائی در تقابل میان حقوق اسلام و حقوق بشر - حقوق بشر ابزار سیاسی کاری قدرت های استکباری 

شرایط زندگی مردم در قرن‌های چهارم و پنجم میلادی از تاریک‌ترین و غم‌انگیزترین شرایط در تاریخ بشر و به‌خصوص در زمینه منازعات مسلحانه بوده و ویرانگری و وحشیگری و مثله کردن اجساد جزو کارهای عادی به‌شمار می‌رفته است. در آن دوران هیچ فرقی میان رزمندگان و غیرنظامیان گذاشته نمی‌شد و هیچ حمایتی از زنان، کودکان، پیران و بیماران وجود نداشت و به‌علاوه هیچ محدودیتی برای نابودی و ویرانی اهداف و اشیا از هر نوعی به چشم نمی‌خورد؛ اصول عمومی مندرج در مفهوم اسلام حقوق بشردوستانه در مورد حمایت از جمعیت و اهداف غیرنظامی، مستند به قرآن و سنت و اجتهاد است و در هر زمان و مکان لازم‌الاتباع بوده، همیشه صرف‌نظر از ماهیت مخاصمه مسلحانه در حال وقوع، قابل اعمال است. اصول مذکور در زمانی به وجود آمدند و به‌طور دقیق و معین بیان گردیدند که قاعده این بود:

«ضرورت، هیچ قانونی نمی‌شناسد».

اصول حقوق بشردوستانه اسلامی

از آنچه گفته شد اصول کلی زیر را که ناظر بر حمایت از افراد و اهداف غیرنظامی است، می‌توان استنباط کرد:

1٫ مطابق مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه و جنگ، این یک تکلیف است که بین دو دسته افراد، یعنی افراد نظامی و غیرنظامی، در منازعات مسلحانه با هر ماهیت و شکلی تفکیک شود. خصومت فقط بین نیروهای مسلح مجاز است. این یک قاعده بنیادین و لازم‌الاجرا در نظام حقوقی اسلام است. خداوند می‌گوید: «با کسانی بجنگید که با شما می‌جنگند.»3

به‌اصطلاح امروزی، این آیه به این مفهوم است که عمل جنگی فقط به وسیله نیروهای مسلح مجاز است.

2٫ در مفهوم اسلامی، افراد و جمعیت غیرنظامی از مصونیت عمومی نسبت به خطر مخاصمات و عملیات نظامی برخوردارند، مشروط بر این که به‌طور مستقیم در عملیات شرکت نداشته باشند و الا فاقد وصف غیرنظامی شده، نظامی محسوب می‌گردند. حمایت عمومی از غیرنظامیان طبیعتاً به این معنا است که هیچ‌گونه حمله و تهدید به خشونت و آزار متوجه آنان نخواهد بود. تمامی حملات کورو بدون تشخیص، و تهدید به ایجاد وحشت و ترور و نیز عملیات تلافی‌جویانه علیه غیرنظامیان و جمعیت غیرنظامی به صراحت در مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه ممنوع شده است.

3٫ مفهوم اسلامی حقوق بشردوستانه، حمایت‌های ویژه‌ای از بعضی طبقات غیرنظامی مانند اطفال، زنان، پیران، افراد مریض و راهبان مقرر می‌دارد. تمامی دستورات پیامبر خدا(ص) و خلفا صراحتاً‌ مشعرند که خصومت نباید علیه چنین افرادی صورت گیرد. بدیهی است مصداق ماده 51 اولین پروتکل الحاقی به کنوانسیون 1949 ژنو و همچنین مواد 471 و 77 و 78 همین‌گونه افرادند.

4٫ تحت مفهوم حقوق بشردوستانه اسلامی، تکلیف به تفاوت قائل شدن بین اهداف نظامی و غیرنظامی به وضوح آمرانه است و استثنایی ندارد. از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمود: پیامبر خدا(ص) هنگامی که تصمیم به اعزام سریه‌ای می‌گرفت و فرمانده‌ای را انتخاب می‌کرد آنها را بر پرهیزگاری امر می‌کرد و می‌فرمود: نخلی را آتش نزنید و به وسیله آب غرق نکنید. درخت ثمردهی را قطع ننمایید و زراعتی را آتش نزنید. (کافیر5ر29)

عدم رعایت محدودیت زمانی جنگ توسط سپاه ابن زیاد

قبل از ظهور اسلام، جنگ در ماه‌های رجب، ذیعقده، ذیحجه و محرم حرام بود، این سنت که سنتی عربی در دوران جاهلیت بود جنگ را در این ماه‌ها که به ماه‌های حرام موسوم بودند، حرام می‌د‌انست. اسلام نیز به علت ماهیت انسان‌دوستانه این سنت آن را مورد تأیید قرار داده است. طبق این اصل که اسلام جنگ را در این چهار ماه حرام و ممنوع اعلان کرده است، بر این مطلب قرآن کریم نیز به صراحت تأکید می‌کند و می‌فرماید:

«یسئلونک عن‌الشهر‌الحرام قتال فیه قل قتال فیه کبیر»

«ای پیامبر، مردم از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند بگو که نبرد در آن گناهی بزرگ است»4

خداوند در این آیه به‌طور صریح، جنگ در ماه‌های حرام را منع کرده و از این رهگذر به عنوان احترام به زمان مشخصی که در آن اعمال مقدسی انجام می‌گیرد فرصت زمانی نسبتاً طولانی مناسبی برای اندیشه صلح و همزیستی به وجود آورده است.5

نکته قابل توجه این است که این محدودیت تا زمانی است که دشمنان حرمت این زمانها را نگه داشته باشند و در این ایام اقدام به جنگ ننمایند چانچه به تصریح خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: زمانی که آنان جنگ را در ماه حرام شروع کردند شما نیز می‌توانید در مقابل عمل آنها در این ماه اقدام به جنگ نمایید.

«ماه حرام در برابر ماه حرام است و اگر دشمنان احترام آن را شکستند و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید»

محاصره امام و یارانش

حقوق بشردوستانه اسلامی محاصره دشمن را عملی صحیح نمی‌داند، مگر در مورد کسانی که مستقیماً در جنگ شرکت داشته باشند، که اعمال این محاصره برای نظامیان شرکت‌کننده در جنگ نیز همراه با محدودیتهای فراوانی می‌باشد6٫ چنانچه پیغمبراکرم(ص) زمانی که ثمانه‌بن آثال حنفی رئیس قبیله یمامه که به تازگی اسلام آورده بود، قبل از فتح مکه با صدور دستور محاصره قریشیان، مانع عبور کاروانهای حامل آذوقه به مکه شد، تا از این طرق اهالی مکه را وادار به پذیرش اسلام کند و پس از آنکه مکیان نامه خدمت پیامبر فرستادند، پیامبر بلافاصله به ثمانه پیغام فرستادند که از حمل آذوقه به مکه جلوگیری نکند. همچنین رسول خدا در جنگ خیبر از قطع آب بر دشمن نهی کرد و نیز علی(ع) در جنگ صفین بر آب مسلط شد و از معاویه آن را گرفت، برخی از مسلمانان قصد اقدام مقابله به مثل و ایجاد مضیقه در استفاده از آب را با لشکر معاویه داشتند، امیرالمؤمنین علی(ع) آنان را از این کار منع کرده و اجازه دادند لشکر معاویه از آن آب استفاده کنند و فرمودند: «خلوا بینهم و بین‌الماء فان‌الله نصرکم ببغیهم و ظلمهم.» (واقعه صفین، انتشارات کتابخانه آیت‌الله نجفی، قم، 1403 ق، ص162)

آشنایی با مبانی نظری و فلسفی حقوق بشر در اسلام - مبانی حقوق بشر در ایلام و دنیای معاصر

میان لشکر دشمن آب را رها کنید زیرا خداوند شما را با سرکشی و ظلم دشمن پیروز کرد.

سیدبن طاوس و شیخ مفید می‌نویسد:

کاروان امام حسین(ع) در منطقه‌ای به نام ذوحسم (در عراق) به جهت استراحت، توقف کردند. ساعتی نگذشت که لشکری هزار نفری به فرماندهی حربن یزید تمیمی سر رسید و امام را محاصره کرد. حر با لشکر خود، مقابل حضرت ایستادند و گرما به شدت اذیت می‌کرد.

امام حسین(ع) رو به یارانش فرمودند: اسقوا القوم وارووهم من‌الماء و رشفوا الخیل ترشیفا این قوم (دشمن) مرا آب دهید. آب شیرین و گوارای خود را به گونه‌ای به آنها بدهید که سیر شوند و لذت ببرند.

امام حسین نسبت به حیوانات دشمن نیز فرمودند:‌ «به حیوانات آب بدهید آب دادنی که تشریف باشد یعنی با لذت و مطابق میلشان باشد.»

این دستور اجرا شد و تمام آن لشکر و حیواناتشان آب آشامیدن ظرفهایشان را نیز پر آب کردند. این در حالی است که آن بزرگوار می‌دانست که در اندک زمانی بعد، توسط همین گروه از آب ممنوع خواهد شد.

ولی در روز عاشورا…

دعوت به صلح امام حسین در روز عاشورا

در تعالیم بشردوستانه اسلامی، اصل اولیه این است، که در هنگام بروز درگیریها، تا حد ممکن باید شیوه‌هایی اتخاذ شود که از جنگ و کشتن انسانها جلوگیری شود، چنانچه خداوند متعال در ترغیب و تشویق مسلمانان به صلح می‌فرماید: «و ان جنحوا للسلم فاجنح لها و توکل علی‌الله».

«چنانچه آنان (دشمنان) به صلح راغب باشند شما نیز صلح کنید و به خداوند توکل کنید»7 و ان جنحوا للسلم فاجنح لها: اگر دشمن پیشنهاد صلح داد قبول نمایید.8

در آیه دیگر، ضمن تأکید بر این اصل اساسی می‌فرماید:‌«فان اعتزلو کم فلم یقاتلو کم و القوا الیکم السلم، فما جعل‌الله لکم علیها سبیلا»

«چنانچه آنان از شما اعراض کردند و دیگر با شما پیکار نکردند و پیشنهاد صلح کردند، در این صورت خداوند به شما اجازه جنگیدن با آنها را نمی‌دهد.»9

امام حسین علیه‌السلام برای پیش‌گیری از نبرد و خون‌ریزی نیروهای دو طرف، تلاش زیای به عمل آورد و از هر راه ممکن می‌خواست از کشتار مسلمانان جلوگیری نماید و خون کسی بر زمین نریزد. ولی دشمن که مغرور از کثرت سپاه خود و قلت یاران امام علیه‌السلام بود، به هیچ صراطی مستقیم نبود و به هیچ پیشنهادی پاسخ مثبت و کارساز نمی‌داد و خواهان تعیین تکلیف از راه نبرد و خون‌ریزی بود. امام حسین علیه‌السلام در روز عاشورا، برخی از یاران خود را به نزد سپاه دشمن فرستاد تا با آنان گفت‌وگو کرده و با بیان حقایق و واقعیت‌‌ها، آنان را از شرارت و جنایت منصرف کنند. آن حضرت، خود نیز بارها برای اندرز سپاه دشمن، پا پیش‌نهاد و با بیان خطبه‌هایی روشن‌گر، آنان را به حفظ آرامش و عدم خون‌ریزی دعوت کرد و از جنگ و مبارزه بازداشت.10 ولی جز تعداد اندکی به سپاه آن حضرت پیوستند، بقیه آنان بر آغاز جنگ اصرار می‌کردند.

کشته شدن حضرت علی‌اصغر

طبق اصول کلی حقوق بشردوستانه اسلام، این یک تکلیف است که بین دو دسته افراد، یعنی افراد نظامی و غیرنظامی، در منازعات مسلحانه با هر ماهیت و شکلی تفکیک شود و خصومت فقط بین نیروهای مسلح مجاز است و این نکته را به صراحت در قرآن اعلام کرده است که:‌«در راه خدا با کسانی که با شما می‌جنگد بجنگید و تجاوز مکنید زیرا که خدا تجاوزکاران را دوست نمی‌دارند»11

پی‌نویس‌ها: ــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره بقره آیه 109 به بعد.

2ـ آلت تناسلی مردان.

3ـ سوره بقره آیه 190

4ـ سوره بقره آیه 217

5ـ عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1383، چاپ اول، ج5، ص159

6ـ فارسی، جلال‌الدین، حقوق بین‌المللی اسلام، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1344، ص35

7ـ سوره انفال آیه 61

8ـ سوره نساء آیه 61

9ـ سوره نساء آیه 90

10ـ لهوف سید طاووس، ص 114

11ـ سوره بقره آیه 190

منبع : اطلاعات

    

پست های مرتبط

افزودن نظر

مشترک شدن در خبرنامه!

برای دریافت آخرین به روز رسانی ها و اطلاعات ، مشترک شوید.