فرزند خواندگی
خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انساناست ، و به تجربه ثابت گردیده که کودک در محیط و فضای خانوادگیِ سالم بهتر رشدنموده و تکامل و تعالی می یابد بدیهی است فرزندانی که در محیط خالی از عشق ودلبستگی خانوادگی تربیت و بزرگ شوند در معرض بحرانهای عاطفی و روحی بسیاری قرارخواهند گرفت
خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انساناست ، و به تجربه ثابت گردیده که کودک در محیط و فضای خانوادگیِ سالم بهتر رشدنموده و تکامل و تعالی می یابد . بدیهی است فرزندانی که در محیط خالی از عشق ودلبستگی خانوادگی تربیت و بزرگ شوند در معرض بحرانهای عاطفی و روحی بسیاری قرارخواهند گرفت .
لذا با وصف آنکه مؤسسات خیریه قانوناً موظف به نگهداری کودکان بیسرپرست می باشند ، مقنن با تصویب مقررات قانونی خاص،سرپرستی کودکان بی سرپرست را تحتشرایطی به زوجین فاقد فرزند واگذار تا آنان در دامان پرمهر و عطوفت پدر و مادرمجازی خود پرورش یافته و انشاء اله بتوانند در آینده پذیرای مسئولیتی خطیر در جامعه اسلامی گردند .[1]
فرزند به کسی اطلاق می شود که با والدین خود رابطه خونی و نسبی داشته باشد. اگر تولد کودک ناشی از رابطه مشروع و قانونی والدین یعنی عقد نکاح باشد، فرزند قانونی و در غیر این صورت، گرچه فرزند طبیعی می باشد اما نامشروع خوانده می شود.
گاه نیز ممکن است برخی افراد تحت تاثیر عواملی از قبیل نداشتن اولاد، کمک به همنوع و حمایت از اطفال یتیم، کودکانی را به عنوان فرزند پذیرفته و متعهد شوند که مانند فرزند واقعی خویش با آنان رفتار نمایند . به این عمل فرزندخواندگی گویند. درجه وابستگی فرزندی که به این شیوه پذیرفته می شود، با خانواده پذیرنده وی تابع احکام قانونی است.
پاره ای از قوانین کشورها این اجازه را می دهد که با شرایط خاص، کودک بیگانه به خانواده ملحق شود و به طور کامل در زمره فرزندان مشروع زن و شوهر درآید ، اما در برخی موارد کشورها این الحاق را به طور کامل نمی پذیرند و ارتباط کودک را با خانواده طبیعی وی محفوظ می دارند و از بعضی جهات نیز او را در حکم فرزند خانواده پذیرنده قرار می دهند.
به هر حال فرزندخوانده در واقع فرزند حکمی و انتساب او به خانواده مجازی است اما ممکن است در مواردی و در نتیجه بروز حوادثی از قبیل فوت پدر و مادر حکمی، ارتباط ایجاد شده بر هم خورد و کودک در حکم فرزند خانواده دیگر درآید. در حالی که فرزند مشروع و قانونی را هیچ حادثه ای بیگانه نمی سازد و پیوند طبیعی او و پدر و مادرش گسستنی نیست.[2]
با توجه به این که نوع‌دوستی و کمک به نیازمندان از عناصر اصلی تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی میباشد و نظر به این که در شریعت اسـلام تـأکـیـد بـسـیاری بر ضرورت رسیدگی به ایتام و اطفال بیسرپرست شده است، در تاریخ 29 اسفند 1353 مقرراتی به منظور سرپرستی اطفال بیسرپرست با عنوان <قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست> وضع شد که با مقررات فرزندخواندگی مورد پذیرش ادیان زرتشتی و مسیحی و متداول در دیگر کشورها تفاوت دارد. [3]
هدف از قواعد سرپرستی کودک:
در روابط بین پدر و مادر و فرزندان ، رعایت حقوق هر دو طرف مورد توجه قانونگذار است . با اینکه قوانین جدید بیشتر در اندیشه حمایت از کودکان هستند و بر بازرسی دولت در این باره میافزایند ، باز هم رعایت حق پدر و مادر در تنظیم قواعد حاکم بر این روابط سهمی شایسته دارد. ولی در فرزندخواندگی ، تأمین منافع مادی و معنوی طفل هدف اصلی قانونگذار است . بنابراین ، در تفسیر مواد قانون و تنظیم روابط مالی و غیرمالی سرپرست و فرزندخوانده باید نفع کودک را در نظر داشت و هدف قانونگذار را از وضع قواعد سرپرستی فراموش نکرد[4].
مراحل واگذاری سرپرستی:
1-تقاضایسرپرستی در صورت داشتن شرایط می بایست مشترکاً از طرف زن و شوهر تنظیم و تسلیم بهدادگاه شود.
2- پس از ارجاع پرونده به بهزیستی اقدامات لازم مبنی بر بازدید منزل،بررسی وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی و مذهبی خانواده به عمل میآید.
3-شرکت در کلاس های آموزشی (مشاوره).
4- شرکت در شورایفرزندخواندگی.
5-در صورت تایید شورا در نوبت انتخاب فرزند قرار می گیرد.
6-در صورت فرارسیدن نوبت، دیدار با طفل انجام می پذیرد و در صورت پذیرش از طرفخانواده مشخصات طفل به دادگاه اعلام می گردد. (جهت صدور حکم آزمایش 6 ماهه(
7-بررسی وضعیت طفل در دوران آزمایش و اعلام به دادگاه مربوطه در صورت رضایت درخواستصدور حکم دایم داده می شود.
8-معرفی جهت دریافت شناسنامه.
9-گرفتن تعهد یکسوم اموال از طریق یکی از دفاتر رسمی[5].
دادگاه صالح و نحوه اعطاء سرپرستی از سوی دادگاه به زوجینمتقاضی کودک
دادگاه صالح برای رسیدگی ، دادگاه خانوادهٔ محلِ اقامتِ متقاضیاست و دادگاه در دو مرحله به تقاضای فرزند خواندگی رسیدگی و مبادرت به صدور رأی میکند.
شرایط زوجین متقاضی:
در حقوق ما ، پذیرش فرزند فقط از طرف زن و شوهر ممکن است و زن یا مرد مجرد نمیتواند سرپرستی کودکی را به طور رسمی عهدهدار شود. تقاضای سرپرستی باید با توافق هر دو انجام شود .[6]زن و شوهر داوطلب سرپرستی ایرانی و مقیم ایران باشند.
- پنج سال تمام از تاریخ ازدواج آنها گذشته و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند.
- سن یکی از زوجین حداقل سی سال باشد.
- زوجین دارای محکومیت جزائی مؤثر به علت ارتکاب جرائم عمدی و محجور ( سفیه ، دیوانه ، نابالغ ) نباشند.
- زوجین دارای صلاحیت اخلاقی باشند.
- زوجین یا یکی از آنها دارای تمکن مالی باشند.
- زوجین مبتلا به بیماری صعب العلاج نباشند.
- زوجین معتاد به مواد الکلی یا مواد مخدر و سایر اعتیادات مضر نباشند.
- هرگاه زوجین از نظر پزشکی نتوانند صاحب فرزند شوند معافیت از شرایط 2 و 3 به عهده دادگاه می باشد.
مدارک مورد نیاز:
- تصویر شناسنامه زوجین صفحه اول و دوم.
- تصویر سند ازدواج.
- گواهی عدم بچه دار شدن از پزشک متخصص زنان و زایمان در مورد زوجه.
- گواهی پزشکی قانونی مبنی بر عقیم بودن زوجین یا یکی از آنان.
- ارائه حکم سرپرستی آزمایشی از مراجع قضایی.
- گواهی برگ عدم سوء پیشینه کیفری زوجین.
- گواهی سلامت جسم و روان از پزشک قانونی برای زوجین.
- گواهی تمکن مالی، اعم از فیش حقوقی، فتوکپی سند منزل مسکونی، ماشین، ...
- گواهی سلامت از پزشک مبنی بر عدم ابتلا به بیماری های صعب العلاج و واگیردار.
- گواهی عدم اعتیاد[7].
شرایط طفلی که به سرپرستی واگذار می شود :
1 – سن طفل کمتر از 12 سال باشد.
2 – هیچیک از والدین و یا جد پدری کودک شناخته نشده یا در قیدحیات نباشد و یا آنکه از کودکانی باشند که به مؤسسات خیریه سپرده شده و سه سال تمامپدر و مادر یا جد پدری او مراجعه نکرده باشند.
1-صدور قرار برای دوره آزمایشی :
دادگاه پس از بررسی جهات اخلاقی و مادی زوجین چنانچه آنها راصالح تشخیص دهد قراری تحت عنوان سرپرستیِ آزمایشیِ زوجین صادر و کودک را موقتاً بهآنان تحویل می دهد و در مدت آزمایش چنانچه دادگاه در اثر تحقیقات زوجین را صالحبرای سرپرستی کودک تشخیص ندهد می تواند قرار صادره را فسخ نماید و البته زوجین نیزدر مدت آزمایشی می توانند انصراف خود را از سرپرستی کودک اعلام نمایند[8]. دوره آزمایشی معمولاً 6 ماه میباشد. بنابراین ، دوره آزمایشی مقدمه فرزندخواندگی است . برای این است که خانواده درخواستکننده و مقامات عمومی اطمینان یابند که فرزندخواندگی ممکن و مفید است . در این دوره ، هیچ رابطه حقوقی مستقری بین کودک و خانواده سرپرست به وجود نمیآید . همه امور در نظارت کامل دادگاه است و برای امکان همین نظارت است که قانون خروج طفل از کشور را در این دوره منوط به موافقت دادستان کرده است.[9]
2 – صدور حکم سرپرستی دائم:
چنانچه دادگاه زوجین را از جهات اخلاقی و مادی واجد شرایط تشخیصدهد و زوجین نیز به ترتیب اطمینان بخشی ، هزینه تربیت و نگهداری و تحصیل طفل را تا سنبلوغ وی فراهم نمایند ، دادگاه مبادرت به صدور حکم سرپرستی دائمی نموده و مراتب بهاداره ثبت احوال ابلاغ تا شناسنامه ای با مشخصات زوجین و طفل تحت سرپرستی صادر و بهآنان تحویل گردد.
توضیح آنکه خروج از کشور طفلی که به سرپرستی آزمایشی واگذار شدهاست منوط به موافقت دادستان محل خواهد بود.
نکات ضروری از قانون
1 – باردار شدن زوجه یا تولد کودک در خانواده سرپرست موجب فسخحکم سرپرستی نخواهد بود.
2 – چنانچه زوجین به دلایل پزشکی نتوانند صاحب فرزند شوند ازبند 1 و 2 شرایط زوجین برای فرزند خواندگی معاف خواهند بود.
3 – وجوه و اموالی که زوجین به طفل تحت سرپرستی خود صلح نمودنددر صورت فوت طفل به زوجین تملیک خواهد شد .
4 – متقاضیان فرزند خواندگی با رعایت قانون و در صورت واجدشرایط بودن ، می توانند فرزندان متعددی را سرپرستی نمایند .
5 – در فرزند خواندگی کودک از حیث احوال شخصیه و ارث و وصیتتابع عادات و قواعد مذهبی پدر و مادر خواهد بود .
6 – دعوی مطروحه دعوی غیرمالی است .
در ذیل نمونه ای از دادخواست تکمیلشده جهت اطلاع آورده می شود :
برگ دادخواست به دادگاه عمومی
مشخصات طرفین : نام – نام خانوادگی- شغل - محل اقامت شهر – خیابان – کوچه – شماره - پلاک
خواهان: مشخصات زوجین در این قسمت نوشته میشود.
خوانده : 1 – دادستان دادسرای عمومی2 –مؤسسه خیریه ای که طفل بی سرپرستدر آنجا نگهداری می شود.
وکیل یانماینده قانونی: مشخصات وکیل زوجین در صورتی که وکیل داشته باشند.
تعیین خواسته و بهای آن : تقاضای صدور حکم فرزندخواندگی .
دلایل و منضمات دادخواست : 1 – فتوکپی عقدنامه 2 –مدارک پزشکی دائر بر نازائی 3 –مدارکمربوط به استطاعت مالی 4 –مدارک مربوط به صلاحیت اخلاقی (عدم سوء پیشینه – استشهادیه محلی) 5 –فتوکپی وکالتنامه در صورت داشتن وکیل) دلایل و منضمات دادخواست
ریاست محترم دادگاه عمومی
احتراماً به استحضار می رسانداینجانبان خواهانهای فوق مدت …. سال است که ازدواج نموه و با توجه به مدارک پزشکیکه ضمیمه می باشد تاکنون صاحب فرزندی نشده ایم به مؤسسه کودکان بی سرپرست مراجعه وکودک دختر / پسر ….ماهه ای را با نام .........انتخاب و علاقهمند به نگهداری و حضانت وی میباشیم ، نظر به اینکه از صلاحیت اخلاقی و مالی طبق مدارک پیوست برخوردار می باشیم ،تقاضای صدور حکم بر فرزندخواندگی مورد تقاضا است.
محل امضاء – مهر – انگشت
شعبه دادگاه عمومی رسیدگی فرمائید .نام و نام خانوادگی مقامارجاع کننده تاریخ / / امضاء شماره و تاریخ ثبت دادخواست شماره
هزینه دادرسی
هزینه دادرسی در دعاوی غیرمالی پنجاه هزار ریال ( 000/50 ریال ) میباشد.
هزینه اجرای احکام دعاوی غیرمالی از یکصدهزار ریال تا پانصد هزار ریال به تشخیص دادگاه است.
آثار حکم سرپرستی- حضانت و ولایت:
فرزندخواندگی با صدور حکم سرپرستی از طرف دادگاه آغاز میشود . از این تاریخ ، کودک پذیرفته شده در حکم فرزند خانواده است . زن و شوهر پذیرنده بایستی، مانند پدر و مادر مشروع ، به نگاهداری و تربیت کودک بپردازند [10]. مطابق قانون ، حقوق و تکالیف ناشی از سرپرستی به شرح زیر است:
1 – نگهداری و تربیت : نگهداری و تربیت طفل بر عهده سرپرستان اوست ، همانطور که پدر و مادر مکلف به نگاهداری و تربیت فرزندان نسبی خود هستند . در مواردی که اختلاف میان زوجین منجر به جدائی آنان میشود ، دادگاه در مورد نگاهداری طفل تحت سرپرستی به ترتیب مقرر در قانون اقدام خواهد کرد . یعنی نگاهداری طفل را با توجه به مصلحت او به یکی از سرپرستان یا شخص ثالث واگذار خواهد نمود.[11]
2 – نفقه : نفقه ( خرج زندگی ) طفل بر عهده سرپرستان اوست ، به گونهای که در روابط بین والدین و فرزندان وجود دارد. بدین معنا که در وهله اول بر عهده مرد و در صورت عدم توانایی مرد بر عهده زن میباشد . اما از آنجا که تکلیف به انفاق در مورد سرپرست یک قاعده استثنایی است میتوان گفت طفل تحت سرپرستی تکلیفی در زمینه نفقه به کسانی که تحت سرپرستی آنهاست ندارد.[12]
احکام مربوط به نفقه در روابط بین فرزندخوانده و پدر و مادر واقعی ( نه سرپرست) اجرا میشود و با فرزندخواندگی از بین نمیرود منتها تا زمانی که کودک به سرپرستی نیاز دارد ، زوجین سرپرست در اجرای این تکلیف مقدم بر آنان هستند.[13]
3 – احترام : طفل تحت سرپرستی نیز مانند اطفال دیگر باید از سرپرست خود اطاعت کند و به او احترام بگذارد.[14]
4 – اداره اموال و نمایندگی قانونی: اداره اموال و نمایندگی قانونی طفل به عهده سرپرست خواهد بود مگر اینکه دادگاه ترتیب دیگری اتخاذ نماید.بنابراین دادگاه در راه مصلحت طفل میتواند اداره اموال و نمایندگی قانونی طفل را به شخص دیگری محول نماید.[15]
5 – نام خانوادگی : پس از قطعیت حکم سرپرستی ، طفل با نام خانوادگی زوج نامیده خواهد شد.[16]
دیگر آثار نسب
حقوق و تکالیف یاد شده تنها آثاری است که در قانون برای سرپرستی ذکر شده است . سایر آثار نسب و حقوق و تکالیف دیگری که در رابطه بین والدین و اولاد وجود دارد در مورد سرپرستی جاری نمیشود . مثلاً سرپرستی از موجبات ارث نخواهد بود .[17]
فرزندخوانده از اقوام واقعی خود ارث میبرد و اموالش به آنها ارث میرسد . لیکن هر گاه عین اموالی که زوجین سرپرست به فرزندخوانده بخشیدهاند ، موجود باشد به خودشان برمیگردد و جزء ترکه به وراث واقعی منتقل نمیشود[18].
به همین جهت است که برای گرفتن فرزندخوانده از مراکز بهزیستی از متقاضی خواسته میشود یک سوم اموالش را به فرزندخوانده ببخشد تا پشتوانه ای برای او محسوب شود .که همانطور که ذکر شد در صورت فوت فرزندخوانده مجدداً به سرپرست برمیگردد .اثر دیگر آنکه منع نکاح در رابطه بین سرپرست و طفل تحت سرپرستی به وجود نخواهد آمد [19]و بین سرپرستان و طفل محرمیت شرعی ایجاد نمیشود ، مگر از طرق دیگری مثل شیردادن و یا خوانده شدن صیغه عقد بین طفل و پدر بزرگ جدید ( در مورد فرزند دختر) ، آنها را به سرپرستان و دیگر اقوام محرم کرد.
قطع رابطه فرزندخواندگی
با فوت زن و شوهر موضوع سرپرستی منتفی است و باید برای طفل قیم معین شود و هر گاه دیگری ، از لحاظ استطاعت مالی و اخلاقی ، بتواند به سرپرستی ادامه دهد ، به تنهایی این وظیفه را عهدهدار خواهد شد.
هر گاه در اثر اعتراض پدر و مادر حقیقی طفل معلوم شود که شرایط صدور حکم فرزندخواندگی جمع نبوده یا در جریان دادرسی حیلهای به کار رفته است ، دادگاه صادر کننده باید آن را ابطال کند .[20]
موارد فسخ حکم سرپرستی
1 – تقاضای دادستان از دادگاه در صورت سوء رفتار و عدم صلاحیتزوجین .
2 – تقاضای سرپرست بعلت سوء رفتار کودک یا از دست دادن استطاعتمالی .
3 – توافق کودک با سرپرست پس از رسیدن به سن قانونی یا موافقتسرپرست با والدین واقعی کودک[21].
فسخ سرپرستی نیز ، مانند ایجاد آن ، با صدور حکم تحقق مییابد و موقعیت ایجاد شده را از بین میبرد. [22]
قانون جدید آماده تصویب در زمینه فرزندخواندگی و تفاوتهای آن با قانون فعلی
قانون فعلی 35 سال پیش تصویب شده بود و به هیچ وجه پاسخگوی نیاز امروز جامعه ما نیست . به همین جهت لایحه جدیدی به مجلس فرستاده شده و آماده تصویب میباشد که به نمونهای از تفاوت آن با قانون فعلی میپردازیم.
- سن فرزندخواندگی در این قانون از 12 سال به 18 سال افزایش مییابد.
- در قانون قبلی کودکانی قابل واگذاری از سوی بهزیستی بودند که 3 سال از سرپرستی آنها در بهزیستی گذشته باشد ، این زمان در قانون جدید به 2 سال کاهش مییابد ؛ زیرا هر سال که میگذرد شانس فرزندخواندگی یک کودک با افزایش سن کاهش مییابد چون اکثر والدین ، متقاضی و خواستار داشتن کودکان خردسالتر هستند.
- در قانون فعلی ، فرزندخوانده فقط به والدینی داده میشود که حداقل 5 سال از ازدواج آنها گذشته باشد و صاحب فرزند نشده باشند، اما در لایحه جدید در صورت تصویب در مجلس باز هم اولویت اول با این گروه است اما در اولویت دوم خانوادههایی که یک فرزند داشته باشند اما به عللی دیگر صاحب فرزند نمیشوند نیز میتوانند فرزند خوانده بگیرند.
- در این قانون گروه سومی که در اولویت بعدی دریافت فرزندخوانده هستند ، زنان و دختران مجردی هستند که از موقعیت و جایگاه مطلوب اقتصادی و اجتماعی برخوردارند اما به هر علت ازدواج نکردهاند . در این مورد شناسنامه کودک به نام فامیل مادر برای کودک صادر میشود.
- عده زیادی از کودکان بهزیستی دارای پدر ، مادر یا جد پدری هستند که به هر دلیل به علت زندان بودن آنها ، طلاق ، نداشتن صلاحیت یا هر علت دیگر در بهزیستی نگهداری میشوند و مطابق قانون امکان واگذاری به صورت سرپرستی موقت وجود ندارد که در قانون آماده تصویب این مسأله حل شده است.[23]
منبع : جامعه مجاری حقوقدانان
مهمترین نکاتی که در انتخاب وکیل باید بدانیم، چیست؟ فقه اهدای جنین-بررسی فقهی حقوقی تولید، انتقال و اهدای جنین
