ماهیت جرایم سایبری
قانون جرایم رایانه ای مصوب 11 11 1388یکی از کامل ترین قوانین در زمینه جرایم مربوط به فضای مجازی و رایانه ای میباباشد انسان عصر حاضر، افزون بر دنیای فیزیکی، که از زمان خلقت خود با آن مانوس بوده و با شرایط و مقتضیات آن خو گرفته، به دنیای جدیدی به نام فضای سایبر پا گذاشته که از ویژگی های متمایزی برخوردار است
چکیده
قانون جرایم رایانه ای مصوب 11/11/1388یکی از کامل ترین قوانین در زمینه جرایم مربوط به فضای مجازی و رایانه ای میباباشد. انسان عصر حاضر، افزون بر دنیای فیزیکی، که از زمان خلقت خود با آن مانوس بوده و با شرایط و مقتضیات آن خو گرفته، به دنیای جدیدی به نام فضای سایبر پا گذاشته که از ویژگی های متمایزی برخوردار است. این فضا توانمندی هایی برای پیشبرد بهینه امور در اختیار دارد که بشر را ناگزیر از به کارگیری بدون تبعیض و فراگیر آن در تمامی عرصه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، صنعتی، بهداشت و درمان و حتی نظامی کرده است. انعطاف پذیری و سادگی بی نظیر در کاربری، حتی موانع سنی و میزان دانش و مهارت را نیز برداشته است. بی تردید، این وضعیت بیم و امیدهایی را بر می انگیزد. اما آن چه مسلم است این که بهره برداری صحیح و سودمند از این فضا مستلزم رعایت هنجارهایی است که تخطی از آنها میتواند باعث آسیب هایی شود و برخی از آنها حتی مستوجب جرم انگاری و مجازات گردند. با این حال، چنان چه به کاربران، که مانند کودکی نوپا در این دریای بیکران رها هستند، آموزش های صحیحی داده نشود، هرگونه مقابله با هنجار شکنی های سایبری در جهت برقراری موازین اخلاقی سایبری، می تواند با ایرادات جدی حقوقی و اخلاقی مواجه گردد. این نوشتار بر آن است با بررسی راهکارهای پیشگیری اجتماعی از جرایم سایبری، به عنوان شاخه های از پیشگیری از وقوع هنجارشکنی های مجرمانه سایبری، میزان کارایی آن را در نهادینه سازی هنجارهای اخلاقی سایبری مورد بررسی قرار دهد.پ
جرایم سایبر از نگاهی دیگر - چالش های فضای سایبر و مالکیت معنوی در ایران - جرم شناسی سایبر - جرایم سایبر - cyber crimes- قسمت اول - جرایم سایبر - cyber crimes- قسمت دوم
کلید واژهها: فضای سایبر، جرم سایبر، پیشگیری اجتماعی سایبری، هنجارهای اخلاقی سایبری.
مقدمه
علم جرمشناسی در عمر یکصد ساله خود همواره در پی کشف عوامل جرم زا و شرایط موثر در بروز رفتار جنایی بوده تا به مدد آن و البته بهره گیری از تمامی تخصصهای علمی به روشهای درمان و اصلاح و تربیت بزهکاران دست یابد.اما نکته قابل توجه در این میان است که چنین تکاپویی تا اوایل دهه شصت و همزمان با پیدایش جرایم سایبری[1]صرفا در بستر دنیای حقیقی بوده است.هر چند که که نقاط مشترک در مطالعات تطبیقی جرایم فضای حقیقی و مجازی وجود دارد لکن باید گفت جرایم سایبری مرزهای مطالعاتی جدیدی برای جرمشناسان ایجاد کرده است زیرا این جرایم در سیر تحول خود ,نه تنها چالش مفهومی و مصداقی برای حقوق جزای سنتی ایجاد کرده بلکه ادبیات تخصصی خاص خود را نیز دارا هستند. هرچند برخی بر این باورند که اصلاح قوانین سنتی جزایی پاسخگوی نیازها در برابر جرایم سایبری است در مقابل عده ای معتقدند دنیای مجازی دنیایی جدید است و مجرمان سایبر از لحاظ جرمشناسی از مجرمان عادی متفاوتند و مجازاتها و درمانهای متفاوتی را نیاز دارند.
دفاع از حریم خصوصی در محیط سایبر - بررسی جرایم سایبری - جرایم سایبری پس از پیدایش اینترنت
پیشرفت تکنولوژی و علم و دست یابی بشر به فناوری اطلاعات و استفاده از رایانه و پیدایش دنیای مجازی دارای پیامدهای مثبت و منفی فراوانی برای بشر بوده است. از جمله پیامدهای منفی آن، پیدایش جرایم رایانه ای بوده است. در مورد جرایم رایانه ای تعاریف متعددی ذکر شده است برخی از این تعاریف عباتند از: پلیس جنایی فدرال آلمان در تعریفی از جرایم رایانه ای این چنین اعلام داشته است: «جرم رایانه ای در برگیرنده همه اوضاع و احوال و کیفیاتی است که در آن شکل¬های پردازش الکترونیک دادهها، وسیله ارتکاب و یا هدف یک جرم قرار گرفته است و مبنایی برای نشان دادن این ظن است که جرمی ارتکاب یافته است.
تاریخچه جرایم سایبری:
جرایم سایبری از زمان پیدایش تا کنون، با سه نسل یا تیپ مواجه شده است. دهههای 60 و 70 و اوایل 80 زمان حاکمیت نسل اول تحت عنوان جرایم رایانهای است. در این زمان در خصوص جرایم، محوریت بحث با رایانه بود. از این رو تعداد توصیفهای مجرمانه بسیار کم بود. به تدریج در دهه 80 تا اوایل دهه 90 نسل دوم به مبان آمد. بحث محتوا مورد استفاده قرار گرفت یعنی به موضوع جرایم داده و اطلاعات توجه شد. از این رو نسل دوم تحت عنوان جرایم علیه دادهها مطرح شد. پس از 4 یا 5 سال، حاکمیت نسل سوم که از آن به جرایم سایبری یاد میکنیم فرا رسید که ویژگی این نسل، تجمیع رایانه با مودم و مخابرات (اعم از ماهواره) با حالات شبیه سازی و مجازی سازی است. در این نسل تأکید بر رایانه نیست بلکه رایانه خود وسیله ارتکاب جرم است. جرایم نسل سوم در بستر ابر شاهراههای الکترونیکی ارتباطی و اطلاعاتی به وقوع میپیوندند. اگر در چهار دهه حاکمیت جرایم رایانه، ما شاهد جرایم انگشت شمار بودیم؛ اما در فضای سایبر پنج دسته اصلی جرم وجود دارد که هرکدام بالغ بر چندین عنوان مادر و عمده میشوند و شاید تعداد مصادیق عمد و غیر عمد آن بالغ بر 200 عنوان مجرمانه شود[2]. اولین جرم سایبری در ایران به سال 1381 و ناظر به عمل دانشجویان برای اسکن اسکناس و پرینت رنگی از آن عطف شده؛ اما گزارشهای غیر رسمی حاکی از این است که در دهه 60 تغییر نمرات درسی و تغییر برخی اسامی پذیرفته شده در کنکور 64 رخ داد[3].
روش تحقیق روش تحقیق به صورت نظری و کتابخانه ای بوده و برای تطبیق مطالب از کتب مختلف و تحقیقات بنیادین گذشتگان و ترجمه متون و کتاب های مرتبط استفاده شده است.
بیان مساله
چه راهکارهایی برای جلوگیری از جرایم سایبری وجود دارد؟
نقض حریم خصوصی در فضای سایبری چه معنایی دارد ؟
پلیس چه نقشی در پیشگیری از جرایم سایبری دارد؟
بررسی مسائل قضایی هرزه نگاری در محیط سایبر - صلاحیت کیفری در فضای سایبر
اهداف تحقیق
هدف از ارائه این تحقیق بررسی حریم خصوصی افراد در فضای سایبری می باشد.
فصل دوم
گفتار اول:
ماهیت جرایم سایبری و چالشهای مرتبط با آن:
پیوند و اتصال شبکه جهانی اینترنت به روشنی گویای این واقعیت است که ویرانگری و آسیب رسانی می تواند در یک لحظه سراسر جهان را فرا گیرد.سوء استفاده از فناوری های رایانه ای و اینترنتی می تواند امنیت ملی,آسایش عمومی و موجودیت یک جامعه را به مخاطره انداخته و تاثیرهای منفی بی شماری را بر زندگی افراد اجتماع تحمیل کند(وایلدینگ[4], 1379: 11).با کمی دقت در این خصوص می توان به این نتیجه دست یافت که اغلب مرتکبان جرایم سایبری را جمعیت جوان تشکیل می دهند(آیکاو[5], 1383: 55).این مجرمان هم از ظرفیت جنایی بالایی برخوردارند و هم استعداد خوبی برای انطباق اجتماعی از خود نشان می دهند(جعفری, 1385: 70).
افرادی که در شرایط عادی زندگی ,هیچ گونه تصوری از سرقت یا تجاوز به اموال دیگران ندارند,در مواجه با فرصت ها و موقعیتهای ارزشمندی که رایانه و اینترنت برای آنها مهیا نکرده,حتی لحظه ای دچار تردید احساس گناه یا تزلزل در تصمیم گیری نخواهند شد.در بیشتر جرایم سایبری خشونت وجود ندارد ,بلکه طمع,غرور یا دیگر ضعفهای شخصیتی قربانی است که در ارتکاب این جرایم نقش اصلی را بازی می کنند(خداقلی,1383: 41).
گفتار دوم
اقسام جرایم سایبری:
بخش اول: جرم کلاسیک با توصیف سایبری:
جرایمی در این دسته قرار میگیرند که جرایم سنتی تلقی می شوند.اما در حال حاضر به علت پیشرفت فناوری با وسایل نوینی انجام می شوند.از جمله این جرایم می توان به جعل و کلاهبرداری سایبری اشاره کرد(راجی , 5831:96).در حال حاضر در جایی که شبکه های رایانه ای ابزار ارتکاب جرایم سنتی نظیر کلاهبرداری و جعل از طریق اینترنت هستند ,قاضی مجبور است به علت فقدان یک قانون مدون و مشخص در این رابطه از قوانین سنتی مانند قوانین جزایی و قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای که آیین نامه آن در سال 1379 به تصویب رسید و همچنین مجازاتهایی که در قانون تجارت الکترونیکی مصوب 1382 وجود دارد استفاده کند(دزیانی, 1384: 12).
بخش دوم:جرایم علیه محرمانه بودن داده ها و سیستم رایانه ای و مخابراتی:
هر نمادی از موضوع ها مفاهیم یا دستور العملها از جمله متن صوت یا تصویر را که برای برقراری ارتباط میان سیستم های رایانه ای یا پردازش توسط شخص یا سیستم رایانه ایجاد میگردد داده ی محتوت می گویند(گاتن,1383: 19).از جمله جرایمی که در این دسته جای میگیرند می توان به شنود غیر مجاز داده های مخابراتی در یک ارتباط خصوصی یا داده های سری که واجد ارزش برای امنیت داخلی و خارجی کشور می باشند میتوان اشاره کرد.
کالبد شناسی جرایم سایبری در ایران - ویژگیهای حقوقی تروریسم سایبری
بخش سوم:
جرایم علیه صحت و تمامیت داده ها و سیستم های رایانه ای و مخابراتی:
تغییر , ایجاد ,محو یا متوقف کردن داده های رایانه ای مخابراتی به قصد تقلب غیر قابل استفاده کردن ,تخریب یا اختلال در داده ها یا امواج الکترومغناطیسی (دزیانی, 1384: 20),ممانعت از دستیابی اشخاص مجاز به داده ها با تغییر رمز ورود و یا رمز نگاری از جمله جرایمی هستند که در این دسته قرار می گیرند(وایلدینگ, 1379: 54).
بخش چهارم:
نگاهی گذرا به برخی جرایم سایبری : عناوین جرایم سایبری بر اساس قانون جرایم رایانه ای جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1388 به شرح زیر است: 1 -دسترسی غیرمجاز به داده های رایانه ای یا مخابراتی -2 شنود غیرمجاز محتوای در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی 3 -دسترسی غیرمجازبه داده های سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده یا تحصیل و شنود آن 4 -در دسترس قرار دادن دادههای سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده برای اشخاص فاقد صلاحیت 5- افشا یا در دسترس قرار دادن داده های سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده برای دولت، سازمان، شرکت یا گروه بیگانه 6- نقض تدابیر امنیتی سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی به قصد دسترسی به داده های سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده 7- تغییر غیرمجاز دادههای قابل استناد یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانة آنها 8- تغییر دادهها یا علایم موجود در کارتهای حافظه یا قابل پردازش در سیستمهای رایانهای یا مخابراتی یا تراشهها یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانة دادهها یا علایم به آنها 9- حذف یا تخریب یا مختل یا غیرقابل پردازش نمودن داده های دیگری از سیستم های رایانه ای یا مخابراتی یا حاملهای داده بطور غیرمجاز 10- از کار انداختن یا مختل نمودن سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی بطور غیرمجاز 11 -ممانعت از دسترسی اشخاص مجاز به داده های یا سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی بطور غیرمجاز 12- ربودن داده های متعلق به دیگری بطور غیرمجاز 13- تحصیل مال از طریق سامانه رایانه ای یا مخابراتی بطور غیرمجاز 14- انتشار آثار مبتذل و مستهجن از طریق سامانه رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده 15- تسهیل دسترسی افراد به محتوای مبتذل و مستهجن از طریق سامانه رایانه ای یا مخابراتی یا حاملهای داده 16- هتک حیثیت از طریق انتشار صوت و فیلم تحریف شده دیگری بوسیله سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی 17- نشر اکاذیب از طریق سیستم های رایانه ای یا مخابراتی به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی 18- ممانعت از پالایش محتوای مجرمانه از سوی ارائه دهندگان خدمات دسترسی 19- استفاده غیرمجاز از پهنای باند بین الملل مبتنی بر پروتکل اینترنتی به منظور برقراری ارتباطات مخابراتی 20- تولید یا انتشار یا توزیع یا معامله دادهها یا نرمافزارها یا هر نوع ابزار الکترونیکی که صرفاً به منظور ارتکاب جرائم رایانهای به کار میروند. 21- فروش یا انتشار یا در دسترس قرار دادن گذرواژه یا هر دادهای که امکان دسترسی غیرمجاز به دادهها یا سیستمهای رایانهای یا مخابراتی متعلق به دیگری را فراهم میکند. 22- آموزش نحوة ارتکاب جرایم دسترسی غیرمجاز، شنود غیرمجاز، جاسوسی رایانهای و تخریب و اخلال در دادهها یا سیستمهای رایانهای و مخابراتی.
بررسی جرایم سایبری - کنترل جرایم سایبری در گرو اجرای قانون و تقویت دستگاه های نظارتی
فصل سوم
گفتار اول:
تعریف جرم شناسی سایبری (cyber criminology): با الهام از تعاریف ارائه شده از جرم شناسی سایبری و تطبیق آن با تعاریفی که تاکنون از جرم شناسی ارائه شده است می توان گفت: (جرم شناسی سایبری مطالعه عوامل ایجاد جرم در فضای مجازی و تأثیرات آن بر دنیای حقیقی و راهکارهای پیشگیری از حدوث اینگونه جرایم می باشد) مطالعات عینی پرونده های جرایم سایبری نشان می دهد ایجاد شخصیت مجازی با ذهنیت عدم شناسائی و البته سهولت و گستردگی ارتکاب برخی بزه ها در فضای مجازی بستر مناسبی را برای بروز خلأهای شخصیتی و روانی فراهم می سازد لذا ما بر این باور هستیم که شخصیت واقعی یک بزهکار سایبری را باید در همان شخصیت مجازی وی جستجو کرد به دیگر سخن شخصیت مجازی که بزهکار سایبری از خود ساخته است در واقع همان (خود واقعی) اوست که به دلایل مختلف امکان بروز آن در دنیای حقیقی را نداشته است پس بنا به قول پروفسور گاستون استفانی فرانسوی (شناخت شخصیت بزهکار) امر مهمی در مطالعات جرم شناسی سایبری است.
گفتار دوم:
علت شناسی جرایم سایبری (cyber criminal etiology): علل و عوامل بسیاری در شکل گیری جرایم سایبری موثرند همچون عوامل اقتصادی. فرهنگی.سیاسی.مشکلات روحی و روانی نظیر: افسردگی.عصبانیت.حسادت.انتقامجوئی.حس تنفر.تفریح و سرگرمی.خودکم بینی و حقارت.حس رقابت و... در ادامه به برخی از این عوامل اشاره می شود. -1 اقتصادی: جرایمی نظیر (تحصیل مال بطور غیرمجاز از طریق سامانه رایانه ای) یا همان کلاهبرداری نمونه ای از این دست جرایم میباشد که عمدتا با اهداف اقتصادی بوقوع می پیوندد بعنوان مثال برخی بزهکاران سایبری از طریق فیشینگ به اطلاعات حسابهای بانکی کاربران دسترسی یافته و با وارد نمودن گذرواژه ها و دیگر اطلاعات در سامانه های مربوطه مبادرت به برداشت وجوه از حساب بانکی افراد می کنند. گفتنی است در موارد بسیاری ارتکاب جرایم رایانه ای که به حسب ظاهر اقتصادی نیست با انگیزه های اقتصادی شکل می گیرد و بالعکس برخی جرایم سایبری به ظاهر اقتصادی با انگیزه های غیراقتصادی ارتکاب می یابد بعنوان مثال در پرونده ای فرد پس از نفوذ به سیستم رایانه ای قربانی خود و تحصیل اسناد و مدارک شخصی وی اقدام به اخاذی از وی نمود و بالعکس در پرونده ای دیگر متهم صرفا با هدف ابراز توانائی خود در هک مبادرت به نفوذ به حساب بانکی یکی از مشتریان بانک نموده و مبلغی را برداشت و آنرا عینا به بانک مسترد نموده تا فقدان امنیت شبکه بانکی و توانائی بالای خود در این زمینه را به رخ بکشد جالب آنکه در بیان علت رفتار مجرمانه خود اعلام نمود از آنجا که جویای شغل بودم خواستم توانایی خودم را به دیگران نشان بدهم بلکه زمینه اشتغال برایم فراهم شود!! -2 فرهنگی: فقر فرهنگی و عدم پایبندی به ارزشهای جامعه و باورهای دینی یکی از عوامل مهم ارتکاب برخی بزه ها در محیط سایبر میباشد.پیش از این نیز اشاره شد که با خلق دنیای مجازی موانع بسیاری از بین رفته و ارتکاب جرایم تسهیل گردیده است. فضای سایبر شرایطی را به وجود آورده که بزهکاران می توانند در مکان هایی غیر از جاهایی که آثار و نتایج اعمال آن ها ظاهر می شود مرتکب جرم شده و به راحتی و با کمترین هزینه و اضطراب، بیشترین خسارات و صدمات را به بار آورده و در عین حال ناشناخته باقی بمانند. ارتکاب جرائمی نظیر انتشار آثار مبتذل و مستهجن از طریق سامانه رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده و یا تسهیل دسترسی افراد به محتوای مبتذل و مستهجن نمونه ای از جرایم سایبری است که عدم توجه به اصول اخلاقی و ارزشهای جامعه موجد آن است. ایجاد سایتهای غیراخلاقی و ترویج بی بند و باریهای جنسی و روابط ناسالم دختران و پسران در قالب سایتهای دوستیابی. سایتهای پخش فیلمهای غیراخلاقی بصورت آنلاین و ... از مصادیق این جرایم میباشند. 3 -مشکلات روحی و روانی: بخش عمده ای از جرایم رایانه ای ارتکاب یافته در کشور عزیزمان برخواسته از مشکلات روحی و روانی بزهکاران فضای مجازی میباشد. مردی صرفا به جهت اختلاف با همسرش و با قصد انتقام گیری از وی اقدام به انتشار عکسها و فیلمهای خصوصی همسر خود در سایتهای اینترنتی نمود. خانمی صرفا با هدف انتقامگیری از همسرش که مبادرت به ازدواج مجدد نموده است اقدام به انتشار عکسهای بدون حجاب خود در سایتهای اینترنتی نمود در پرونده دیگری مردی از روی حسادت اقدام به نصب نرم افزار شنود بر سیستم رایانه ای خانمی نموده و سپس متن چتهای خصوصی وی را دریافت و برای سایرین ارسال می نمود. در پرونده های متعدد دیگر افراد با ایجاد صفحات جعلی در سایتهای اجتماعی اقدام به آبروریزی و هتاکی به قربانیان خود می نمایند... مصادیق این بخش از علل ارتکاب جرایم سایبری بسیار گسترده تر از سایر علل و عوامل میباشد که مطالعات جرمشناسی در این حیطه را می طلبد[6].
گفتار سوم:
بزه دیدگان جرایم سایبری: قربانیان جرایم سایبری در واقع قربانیان پیشرفت تکنولوژی (victimation as aby prodact of science and technology ) هستند اما نکته قابل توجه در این بین آن است که بسیاری از بزه دیدگان جرایم سایبری استعدادی قابل توجه برای قربانی شدن (victimation) بروز می دهند و براحتی طعمه بزهکاران سایبری میشوند برخی کلاهبرداریهای اینترنتی ناشی از کسب اطلاعات به روشهای بسیار ساده و سوء استفاده از عکسها و اسرار شخصی نمونه هایی از این موضوع می باشد ما بر این باوریم که قربانی جرم سایبری همیشه بی گناه نیست و چه بسا خودش ناخواسته آغازگر بزه سایبری میباشد. ضعف شخصیتی.فقدان اطلاعات کافی در رابطه با محیط مجازی و عدم دقت در محافظت از داده ها و ... مواردی است که قربانی بزه سایبری را در قربانی شدنش مساعدت می کند.
گفتار چهارم:
پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحرافهای سایبری
پس از آشنایی اجمالی با ماهیت و کارکردهای پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحراف، در این فصل نحوه اجرای آنها برای پیشگیری از جرم و انحراف سایبری مورد بررسی قرار میگیرد. اما پیش از آن، برای اینکه این راهکارها به طور کارآمد و مؤثر تدوین گردند و به اجرا درآیند، باید مطالعات مقدماتی و پیشنیاز متنوع و عمیقی را به انجام رساند. از جمله مهمترین آنها شناسایی هویت و خصوصیات مجرمان و منحرفان سایبری بر اساس انگیزههای هر یک و همچنین، شناسایی هویت و خصوصیات بزه دیدگان سایبری (Cyber Crime Victims) و ارزیابی خطرپذیری(Risk Assessment) آنها برای جهتدهی نوع و میزان آموزشهای پیشگیرانه است. سپس با توجه به نتایج بهدست آمده، میتوان بر اساس الگوهای کلی پیشگیری از جرم، راهکارهای قابل اجرا و مؤثری را پیشنهاد داد. با این حال، این مباحث به مجال دیگری موکول میگردد.
بخش اول: پیشگیری اجتماعی جامعهمدار سایبری
در فصل گذشته ملاحظه شد، این اقدامات در دو حوزه عام و اختصاصی قابل اجرا هستند. در اینجا مباحث پیرامون پیشگیری جامعهمدار خاص با محوریت کدهای رفتاری مطرح میگردد.
بهطور کلی، با کدهای رفتاری میتوان گروههای خاصی را که وظیفهای به آنها سپرده شده، در مقابل اعمال خود پاسخگو نگه داشت. از جمله آنها، گروههای مشاغل هستند که در حوزههای مختلف به فعالیت میپردازند و چون که به متصدیان شبکهای خود، دادههای واجد ارزشی را واگذار کردهاند تا با رعایت سه اصل محرمانه بودن(Confidentiality)، تمامیت(Integrity) و دسترسپذیری(Availability) در فضای سایبر منتشر کنند، ضروری است متناسب با حرفه، نوع و میزان اطلاعات آنها و دیگر شرایط،کد رفتاری مربوط را برای آنها تدوین کنند. شایان ذکر است، در این مورد تاکنون برای بعضی مشاغل و موضوعات حساس، از سوی مراجعه مهم و معتبر بینالمللی، کدهای رفتاری نمونهای منتشر شده است. برای مثال، بهتازگی برای فعالان عرصه تجارت الکترونیکی و بازاریابی شبکهای(Network Marketing)، کدهای رفتار یکسانی تدوین شده تا از وقوع جرم و تخلفهای مرتبط با پیامهای تجاری ناخواسته الکترونیکی (اسپم) (Spam) جلوگیری شود.
اما گروه دیگری که کدهای رفتاری برای آنها از جمله ضروریات شغلی است، ارائه دهندگان خدمات شبکههای اطلاعرسانی رایانهای هستند. آنها در حقیقت پل ارتباطی میان دنیای فیزیکی با فضای سایبر محسوب میشوند و نسبت به بقیه دستاندرکاران این حوزه، افزون بر اینکه توانایی اقدامات بسیار متنوع و گستردهای را دارند، مسئولیتهای خطیری نیز بر دوش آنها گذاشته شده است. این افراد بهراحتی میتوانند امکان نفوذ به پایگاهها را فراهم کنند یا اطلاعات حساس و کلیدی راجع به آنها را در اختیار افراد ناصالح قرار دهند.
به دلیل وجود چنین شرایطی، چندی است بر نحوه عملکرد ارائه دهندگان خدمات شبکهای نظارت بیشتری صورت میگیرد که از جمله مهمترین آنها اقدامات انجام شده در جهت نظارت بر حفظ حریم آنلاین افراد از سوی این ارائه دهندگان خدمات است0 آنها بهراحتی میتوانند علاوه بر امکانپذیری ساختن شنود و ردیابی ارتباطات الکترونیکی، دسترسی به پایگاههای دادهای که ورود افراد غیرمجاز به آنها ممنوع است یا اطلاعات شخصی (Personal Information) و شخصی حساسی را که خود آنها برای پیشبرد فعالیتهای شبکهای جمعآوری کردهاند میسر سازند.
بخش دوم: پیشگیری اجتماعی رشدمدار سایبری
به نظر نمیرسد کسی در این واقعیت تردید داشته باشد که نه تنها نسل جوان و نوجوان جامعه ما، بلکه بدون استثنا در تمامی جوامع، توانسته است تعامل بهتری را با فضای سایبر برقرار کند. البته چندان جای شگفتی نیست، زیرا نسل گذشته امور خود را در دنیای فیزیکی به پیش میبرده و شاید لزومی ندیده با این فضای جدید انس بگیرد، در حالی که نسل جدید با این فضا رشد یافته و از همان ابتدا هر آنچه پیرامون خود مشاهده کرده، رنگ و بوی سایبری داشته است.
به هر حال، این وضعیت بیم و امیدهایی را برانگیخته است. از یک سو، میتوان امیدوار بود نسل جدید در برپایی هرچه سریعتر یک جامعه اطلاعاتی(Information Society) تمام عیار، مبتنی بر اصول و قواعد حاکم بر این فضا، همت لازم را داشته باشد. اما از سوی دیگر، باید آنها را از خطرات و آسیبهای فراوان این فضا مطلع کرد تا با گرفتاری در آنها، نتیجه عکس حاصل نشود.
درادامه، راهکارهایی که بیشتر نسبت به کودکان قابلیت اجرا دارند و متولیان تربیتی و آموزشی گوناگون آنها را هدف قرار میدهند، با اجمال مورد بررسی قرار میگیرند:
1. اقدامات مداخله آمیز والدین
اولین محیطی که توجه متصدیان پیشگیری رشدمدار را به خود جلب میکند، خانواده و به تبع آن والدین است. چنانچه بتوان در ابتدا توصیهها و آموزههای لازم را به والدین منتقل و آنها را با خطرات و در عین حال مزایا و مطلوبیتهای فضای سایبر آشنا کرد، میتوان امیدوار بود تا حدود زیادی اهداف این تدابیر به ثمر بنشیند. برای مثال، یک برنامه آموزشی برای والدینی که فرزندان آنها با اینترنت کار میکنند، میتواند حاوی این نکات باشد:
1. ایجاد حس مسئولیتپذیری و توانایی انتخاب گزینههای سالم به هنگام استفاده از اینترنت (بهعبارت دیگر، نحوه استفاده صحیح از اینترنت).
2. تصمیمگیری بهجا و مناسب درباره محتوایی که قرار است مشاهده کنند.
3. آموزش نحوه رویارویی با محتوای نامناسبی که ممکن است مشاهده کنند و کاهش عواقب آن. در واقع، در اینجا ابتدا باید به خود والدین آموزش داد تا بدانند چگونه این رهیافتها را نسبت به کودکان خود اتخاذ کنند.
2. تدابیر همیاری همسالان
از عوامل مهمی که در کنار والدین، مربیان و دیگر مسئولان آموزشی و تربیتی فرزندان میتوان نقش مهمی در شکلگیری شخصیت کودکان در استفاده از فضای سایبر داشته باشند، فرزند یا اطرافیان بزرگتر آنها هستند. البته اگر چنین مسئولیتی به آنها سپرده شود، برای خود آنها نیز مفید خواهد بود. زیرا برای اینکه وجهه خود را در برابر کوچکترها از دست ندهند، سعی میکنند مرتکب اقدامات ناشایست نشوند؛ چرا که به خوبی میدانند کوچکترها رفتارهایشان را تعقیب میکنند و منتظر تقلید از آنها هستند.
3- تدابیر کاربری صحیح(Acceptable Use Policies)
این خط مشیها، یک سری راهکارها و انتظاراتی راجع به نحوه فعالیت آنلاین افراد هستند که به نحو روزافزونی در مدارس، منازل و کتابخانهها بهکار میروند. مبانی نظری آنها، مسئولیتپذیر کردن کودکان در برابر محتوایی است که ایجاد میکنند و رفتاری که بروز میدهند است. آنها یاد میگیرند در برابر مسائل مختلفی که ممکن است در فضای سایبر تجربه کنند، گزینههای شایستهای داشته باشند. به این ترتیب، با مهارتهای استفاده صحیح از اینترنت آشنا میشوند. البته اگر قرار است این خط مشیها مؤثر واقع شوند، باید برای موارد نقض عمدی، واکش یا ضمانت اجراهای متناسب اعمال کرد؛ مانند عدم اجازه استفاده از اینترنت، تماس با والدین. اگر موارد نقض به مدرسه مربوط میشود، حبس دانشآموز و اگر به منزل مربوط میشود، حبس در منزل. اما باید از موارد نقض غیرعمدی و تصادفی نیز به عنوان فرصتی برای آموزش کاربران در خصوص نحوه اجتناب آنها از مواجهه آتی با این گونه مسائل، نحوه برچیدن آنها از روی صفحه نمایش و در صورت لزوم، گزارش به ارائه دهندگان خدمات اینترنتی بهرهبرداری کرد.
4- تدابیر کاهنده آثار سوء (After The Fact Strategies)
یکی از نکات غیرقابل انکار این است که تمامی اقداماتی که در زمینه عدم مواجهه کودکان با مسائل صریح جنسی به اجرا در میآیند، صددرصد نتیجهبخش نبوده و سرانجام این امکان وجود دارد که کودکان از راههای گوناگون با این موضوعات مواجه شوند. از اینرو اگر دسترسی به این محتواهای ناشایست اجتنابناپذیر است، باید اقداماتی اتخاذ گردد تا آثار نامطلوب مواجهه با آنها به کمترین حد برسد. یک راهبرد مناسب میتواند آموزش به کودک باشد که در صورت مواجهه با اینگونه مسائل آنها را گزارش کند و کمک بخواهد.
به این ترتیب، والدین یا مربیان نباید کودکی را که در اثر مواجهه با این مسائل از آنها کمک طلبید، مجازات کنند. متأسفانه برخی برخوردهای نابجا باعث شده کودکانی که با چنین صحنههایی مواجه میشوند،بیشتر بیم آن را داشته باشند که بزرگترهای آنها چه واکنشی نشان خواهند داد. واکنش نادرست میتواند آثار معکوس و عواقب ناهنجاری را به دنبال داشته باشد. کودکان باید بتوانند چنین مسائلی را در فضایی آرام و آزاد و نه مضطرب از تنبیه و مجازات مطرح کنند.
5- تدابیر آموزشی
الف) آموزش سلامت اینترنت (Internet Safety Education): بحث آموزش سلامت کودکان یکی از مقولههای اصلی در دنیای فیزیکی محسوب میشود. به عنوان مثال، باید نحوه رد شدن از خیابان، برخورد با غریبههایی که به آنها نزدیک میشوند و واکنش به آتشسوزی منزل را به آنها آموخت. هدف از آموزش آنها این است که چنانچه به تنهایی با چنین شرایطی مواجه شدند، بدانند چگونه با آنها مقابل کنند.
آموزش سلامت کودکان در اینترنت نیز چنین هدفی را دنبال میکند. تحقیقات نشان داده بسیاری از دانشآموزان از طریق تجربه یاد گرفتهاند چگونه در اینترنت از خود محافظت کنند؛ اما این فرایند آموزشی به کودکان یاد میدهد برای عدم مواجهه با موقعیتهای ناامن، چه کارهایی انجام دهند و چه کارهایی انجام ندهند. همچنین، مهارتهای تفکر و قضاوتهای والدین و مربیان و دیگر اعضای جامعه که میخواهند به کودکان شیوههای مقابله با خطرات زندگی را بیاموزند، آموزش داده میشود. در اینجا خطرات پیرامون تبیین میشوند تا هنگامی که با آنها مواجه شدند، دچار اضطراب نشوند.
ب) ادبیات اطلاعات و رسانه (Information And Media Li): منظور از ادبیات اطلاعات، مجموعهای از توانمندیها است که به اشخاص توانایی شناسایی اطلاعات مورد نیاز آنها را میدهد تا این اطلاعات به شکل مؤثر بازیابی کرده و یافتهها را ارزیابی کنند و به شکل نقادانهای منبع آن را جویا شوند، اطلاعات گزینش شده را در مجموعه دانش خود وارد کنند، برای تحقق یک هدف خاص از آنها استفاده مؤثری بهعمل آورند. شرایط اقتصادی، حقوقی و اجتماعی حاکم بر استفاده از آنها را درک کنند و با رعایت موازین اخلاقی و قانونی به آنها دسترسی یابند و در نهایت مورد استفاده قرار دهند.
ادبیات رسانه که اصطلاح جدیدتری است، به دو شیوه بنیادین مفهوم ادبیات اطلاعات را توسعه میدهد. اول اینکه مفهوم اطلاعات را به تمامی اشکال رسانهای و نه فقط چاپی تسری میدهد. هرچند هیچگاه ادبیات اطلاعات به نسخ چاپی محدود نبوده، ولی در عمل آنچه ابتدا به ذهن متبادر میشود، همان است.
دومین شیوه، که از گزینه اول نیز مهمتر است اینکه ادبیات رسانه توانایی تولید و برقراری ارتباط با دیگران را هم که در حقیقت برای جلب منافع آنها است، در بر میگیرد. همچنین، برخی تحلیلگران معتقدند آموزش رسانه بر اطلاعاتی متمرکز است که از طریق رسانههای ارتباط جمعی انتقال مییابند، مانند روزنامه ها، برنامه های تلویزیونی و نظایر آن. برخی به این تعریف، میزان درکی که مخاطبان در تبیین مفهوم اطلاعات دریافتی از محتوای رسانه بهدست آوردهاند را نیز اضافه میکنند.
نیاز به ادبیات رسانه و اطلاعات، از سوی بیشتر مربیان و مسئولان کتابخانههایی که در یک تحقیق مورد سؤال قرارگرفتهاند، تأکید شده است. به نظر آنها، نوجوانان، یعنی دانشآموزان، هیچ نظری درباره اطلاعات دریافتی از اینترنت ندارند. به همین دلیل برای آنها باید دورههای آموزشی مهارتافزایی مرتبط با ادبیات اطلاعات و رسانه را برگزار کرد.
6. تدابیر الزامآور کار برای اینترنت
بعضی دبیران برای اینکه استفاده صحیح از اینترنت را در قالب یک عمل الزامآور به کودکان بیاموزند، برای هر مبحث درسی، فهرستی از پایگاههای مجاز و مناسب را تهیه کرده و از دانشآموزان میخواهند در مهلت تقریبی متناسب داده شده، به تمامی آنها مراجعه و مطالب درسی مربوط را مطالعه و استخراج کنند. به این ترتیب، دانشآموزان زمان پرداختن به محتواهای نامناسب و غیرقانونی را نخواهند داشت.
7- تدابیر رسانهای
چون بسیاری از والدین و مربیان، اطلاعات زیادی راجع به ضرورت سلامت اینترنت یا ماهیت و میزان خطرات آن ندارند، غالبا نمیدانند چه چیزی را باید یا نباید انجام دهند. از اینرو یا با این قضیه خودبینانه برخورد میکنند و هیچ اقدامی در جهت حفاظت از فرزندان خود در اینترنت به عمل نمیآورند یا اینکه با مبالغهآمیز خواندن خطرات، معتقدند هرزهنگاری و مرتکبان جنسی در اینترنت، گستردگی و شیوع فراگیر دارند.
با این حال، برنامههای رسانه عمومی به خودی خود نمیتوانند آموزش جامعی از این موضوعات پیچیده ارائه دهند. آنها برای انعکاس پیامهای تا حدودی ساده کارایی دارند. برای مثال، در اواخر دهه 80، در ایالات متحده امریکا یک برنامه تبلیغاتی بزرگ در راستای آگاهسازی عموم اعلام میداشت: «ساعت دهشب است، آیا میدانید فرزند شما کجاست؟ به همین ترتیب، یک برنامه مشابه در خصوص سلامت اینترنت میتواند پیامی این چنین منعکس کند: «فعالیتهای آنلاین امروز فرزند شما چه بوده است؟»؛ یا «شما هم میتوانید یاد بگیرید چگونه از فرزند خود در اینترنت محافظت کنید»؛ یا برای ترغیب مردم به قرار دادن رایانهها در قسمتهای عمومی منزل این پیام پخش میگردد: «آیا به خودتان اجازه میدهید یک غریبه در اتاق خواب فرزند شما باشد.»[7]
فصل چهارم
تعریف حریم خصوصی:
به زبان ساده می توان گفت (حریم خصوصی) از آن دست مفاهیمی است که همه آنرا می فهمند و درک می کنند لکن نمی توانند تعریفی جامع و کامل از آن ارائه نمایند لذا در بسیاری موارد ما شاهد نوعی تعارض و یا حتی چالش در زمینه مسائل مربوط به حریم خصوصی هستیم به طور مثال زمانی سخن از نصب دوربینهای مدار بسته در کافی نتها به میان آمده بود که مخالفین این طرح آنرا معارض با حریم خصوصی افراد می دانستند و برخی دیگر همچون نگارنده این مطلب آنرا غیرمرتبط با حریم خصوصی افراد تلقی می کردند.چنین اختلافاتی بعضا ناشی از آن است که تعریف ترمینولژیکی از (حریم خصوصی) ارائه نشده است لکن در مجموع می توان بیان نمود: حریم خصوصی یعنی (فرد آزادانه حق داشته باشد در خلوت خود اطلاعات مربوط به امور زندگی اش را پنهان نموده و بر آن کنترل داشته و مانع دسترسی دیگران به این اطلاعات گردد و تصمیم بگیرد که چه وقت و تا چه حد این اطلاعات را به دیگران منتقل نماید ).در تعالیم دینی نیز به بشر آموزش داده می شود که برای زندگی خود حریمی خصوصی قائل شود و از افشاء اطلاعات زندگی اش خود داری نماید آنجا که امام معصوم می فرماید چند چیز خود را از دیگران پنهان نما: اینکه چقدر مال داری؟اینکه کجا می روی؟ و اینکه مشرب فکری و مذهب تو چیست؟
نقض حریم خصوصی در فضای مجازی:
تا اینجا دانستیم که انسان به حکم طبیعت و سرشت باید دارای حریم خصوصی برای خود باشد و از آن محافظت نماید در مقابل افراد بایستی نسبت به صیانت و رعایت حریم خصوصی سایرین اقدام نمایند.نقض حریم خصوصی در فضای مجازی یکی از مهمترین مسائل روز جامعه ماست که از دو منظر قابل بررسی است یکی از جانب قربانیان نقض حریم خصوصی در فضای مجازی و دیگری از سوی ناقضین حریم خصوصی در فضای مجازی.نگارنده همواره بر این مطلب تأکید دارد که بزه دیدگان در فضای مجازی نقش مهمی را در بروز جرایم ناقض حریم خصوصی ایفا می کنند و در عین حال می توانند در اقدامات پیشگیرانه علیه جرایم سایبری یا همان cyber prevention نقش آفرین باشند.بسیاری از بزه دیدگان جرایم سایبری و کسانی که حریم خصوصی آنان در فضای مجازی نقض می شود،استعدادی قابل توجه برای قربانی شدن (immolate) بروز می دهند و براحتی طعمه بزهکاران سایبری میشوند برخی کلاهبرداریهای اینترنتی ناشی از کسب اطلاعات به روشهای بسیار ساده و سوء استفاده از عکسها و اسرار شخصی نمونه هایی از این موضوع می باشد. ضعف شخصیتی.فقدان اطلاعات کافی در رابطه با محیط مجازی و عدم دقت در محافظت از داده ها و ... مواردی است که قربانی بزه سایبری را در قربانی شدنش مساعدت می کند. در صدر عرایض بیان گردید که افراد بایستی نسبت به صیانت از حریم خصوصی خود همت نمایند،بسیاری افراد بدون رعایت مسائل امنیتی،خصوصی ترین اطلاعات خود را بر روی سیستم رایانه ای و یا حامهای داده نظیر فلش و کارتهای حافظه و تلفن همراه و سی دی و ... ذخیره نماید و به نوعی دست بزهکار سایبری را در تعرض به حریم خصوصی باز می گذارند و اینچنین استعداد قربانی شدن در فضای مجازی را از خود نشان می دهند. با الهام از این ضرب المثل که(مالت را حفظ کن، همسایه ات را دزد نکن) می توان گفت (در فضای مجازی از اطلاعات شخصی و حریم خصوصی خود محافظت نمائیم تا مجبور نباشیم به دنبال مجرم بگردیم) هرچند که این مطلب هیچگاه به معنای توجیه عملکرد بزهکار سایبری نیست یعنی اگر افراد در محافظت از اطلاعات شخصی و یا حریم خصوصی خود کوتاهی نمایند دلیل بر آن نیست که ما خود را مجاز به تعرض به حریم خصوصی افراد بدانیم.
مصادیق نقض حریم خصوصی در فضای مجازی:
جنبه دیگر موضوع همانطور که معروض گردید مربوط به ناقضان حریم خصوصی در فضای مجازی است.این بزهکاران زمانی که وارد فضای مجازی یا همان اینترنت می شوند در خیالی خام آنرا (ملک طلق) خود دانسته و اجازه هرگونه فعالیت و ورود به حریم خصوصی دیگران را به خود می دهند.در زیر به برخی مصادیق نقض حریم خصوصی در فضای مجازی که در قانون جرایم رایانه ای جرم انگاری شده است می پردازیم: 1- دسترسی غیرمجاز به داده های رایانه ای یا مخابراتی نظیر هک ایمیل یا اکانت افراد 2- شنود غیرمجاز محتوای در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی نظیر استفاده از کی لاگرها و نرم افزارهای شنود چتهای اینترنتی و .. 3- دسترسی غیرمجازبه داده های سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده یا تحصیل و شنود آن 4- در دسترس قرار دادن دادههای سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده برای اشخاص فاقد صلاحیت 5- نقض تدابیر امنیتی سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی به قصد دسترسی به داده های سری در حال انتقال در سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده 6- حذف یا تخریب یا مختل یا غیرقابل پردازش نمودن داده های دیگری از سیستم های رایانه ای یا مخابراتی یا حاملهای داده بطور غیرمجاز 7- از کار انداختن یا مختل نمودن سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی بطور غیرمجاز نظیر غیرفعال سازی دیتابیس تارنماها و ممانعت از دسترسی افراد به سایتهای شخصی 8- ممانعت از دسترسی اشخاص مجاز به داده های یا سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی بطور غیرمجاز 9- ربودن داده های متعلق به دیگری بطور غیرمجاز 10- هتک حیثیت از طریق انتشار صوت و فیلم تحریف شده دیگری بوسیله سیستمهای رایانه ای یا مخابراتی 11- نشر اکاذیب از طریق سیستم های رایانه ای یا مخابراتی به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی 12- فروش یا انتشار یا در دسترس قرار دادن گذرواژه یا هر دادهای که امکان دسترسی غیرمجاز به دادهها یا سیستمهای رایانهای یا مخابراتی متعلق به دیگری را فراهم میکند. 13- آموزش نحوة ارتکاب جرایم دسترسی غیرمجاز، شنود غیرمجاز، جاسوسی رایانهای و تخریب و اخلال در دادهها یا سیستمهای رایانهای و مخابراتی. ناقضین حریم خصوصی در فضای مجازی به دلایلی نظیر افسردگی.عصبانیت.حسادت.انتقامجوئی.حس تنفر.تفریح و سرگرمی.خودکم بینی و حقارت.حس رقابت و عدم توجه به اصول اخلاقی و ارزشهای جامعه،خود را مجاز به ورود به حریم خصوصی قربانیان دانسته و خسارات جبران ناپذیری را به حیثیت و مال و حتی جان افراد وارد می سازند[8].
فصل پنجم
محدودیتهای پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحرافهای سایبری
پس از آشنایی با انواع راهکارهای پیشگیرانه اجتماعی جامعهمدار و رشدمدار سایبری، در ادامه محدودیتهای حاکم بر اجرای موفق آنها مورد بررسی قرار میگیرد. بیتردید، بررسی آنها میتواند در اتخاذ تصمیمهای واقعگرایانه و منطقی بسیار راهگشا باشد.
گفتار اول: محدودیتهای ناشی از ماهیت تدابیر پیشگیرانه اجتماعی
یکی از نکات بسیار مهمی که باید در خصوص تدابیر پیشگیرانه اجتماعی مورد توجه قرار داد، این است که به لحاظ اقدامات زیربنایی و اساسی که در دستور کار قرار میگیرد، نمیتوان انتظار داشت همانند تدابیر پیشگیرانه وضعی یا ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری، در کوتاه مدت نتایج محسوس و قابل مشاهدهای به دست آید. البته این مسأله هیچگاه از دیدگاه جرمشناسان و متخصصان پیشگیری یک نقطهضعف محسوب نمیشود؛ زیرا این تدابیر زیربنای فکری و شخصیتی بزهکاران و بزهدیدگان بالقوه را هدف قرار میدهند که در صورت تحقق اهداف پیشبینی شده، جامعهای سالم و متعهد به رعایت هنجارها و ارزشهای پذیرفته شده بهوجود خواهد آمد. با این حال، بیشتر مسئولان اجرایی چنین دیدگاهی را ندارند.
آنها میخواهند در کوتاه مدت آثار مقابله با جرایم را مشاهده کنند و آن را در کارنامه خود به ثبت برسانند و به همین دلیل، حاضرند هزینههای بیشتری در راستای اتخاذ و اجرای انواع تدابیر پیشگیرانه وضعی و ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری متحمل شوند؛ اما در کوتاه مدت نتایج مقطعی بهدست آورند. از اینرو متأسفانه به دلیل وجود چنین تفکری، چندان به سیاستهای پیشگیرانه اجتماعی بها داده نمیشود.
گفتار دوم: محدودیتهای ناشی از فضای سایبر
یکی از مبهمترین موانع طبیعی یا به عبارت بهتر از اجزای جداییناپذیر فضای سایبر، امکانپذیر بودن انجام تمامی فعالیتهای رایانهای و بهخصوص شبکهای در خلوت(Privacy) است. خلوت از آن جهت که باعث میشود شخص به سرعت بدون مشاهده کسی یا حتی بهتر از آن، بیآنکه کسی اجازه داشته باشد به حریم او تعرض کند، مطابق میل خود عمل کند و این یک مانع برای تدابیر پیشگیرانه اجتماعی محسوب میشود. با قبول اینکه وظیفه یا بهعبارت بهتر رسالت اصلی تدابیر اجتماعی، نهادینه کردن عدم توجه به انگیزههای مجرمانه و منحرفانه درونی است، اما نباید از یاد برد که محیط نیز بر غلیان یا فروکش کردن این انگیزهها تأثیر قابل توجهی دارد. در دنیای فیزیکی، بسیاری افراد حتی در جایی که تدابیر پیشگیرانه وضعی وجود ندارد تا فرصت و ابزار ارتکاب جرم را سلب کنند، باز هم به دلیل اینکه در یک محیط بیگانه به سر میبرند و انواع احتمالها از ذهن آنها عبور میکند، کمتر انگیزههای درونی آنان بیدار میشود.
در حالیکه فضای سایبر این امکان را فراهم آورده که در خصوصیترین و ایمنترین مکان، زمینههای ارتکاب شدیدترین ناهنجاریها فراهم گردد، که اگر کسی بتواند انگیزههای خود را سرکوب کند و در این فضای بیکران در میان انواع فرصتهای مغتنم مجرمانه و منحرفانه لغزشی از او سر نزند، یکی از نمونههای بارز خود ساخته سرکوب کننده هوای نفس خواهد بود.
همین مزیت، یعنی امکان ارتکاب در حریم امن در کنار ناشناس نگهداشتن هویت واقعی، باعث شده بسیاری از افراد در فضای سایبر و در دنیای فیزیکی دو چهره یا شخصیت متفاوت از خود بروز دهند. این افراد، به دلایل بسیار در دنیای خارج هیچگاه تمایلات منحرفانه و مجرمانه خود را بروز نمیدهند و نزد همگان به عنوان یک چهره معتبر و واجد احترام شناخته میشوند. اما زمانی که در خلوت پای رایانه مینشینند و به فضای سایبر وارد میشوند، انواع تمایلات ناهنجار آنها بیدار میشود. نمونههای بسیاری مشاهده شده که برای مثال شخصی مربی برجسته یک مدرسه بوده و در طول زندگی خود هیچ خطایی از او سر نزده، اما چون که توانسته در فضای سایبر با یک شخصیت متفاوت ظاهر شود و به زعم خود شخصیت واقعی خود را از دیگران بپوشاند، تمایلات آزارگری یا آزاربینی جنسی او(Sado-Masochism) بیدار شده و تا آنجا پیش رفته که در دنیای فیزیکی منجر به مرگش شده است[9].
نتیجه گیری:
آنچه تلاش شد در این مختصر نوشتار تبیین گردد، راهکارهای جرمشناختی رشدمدار و جامعهمدار پیشگیری اجتماعی از ناهنجاریهای مجرمانه و منحرفانه سایبر و میزان کارایی و نتیجهبخش بودن آنها بود. با ملاحظه محدودیتهای حاکم، محرز گردید که گزینه سادهای پیشرو قرار ندارد. اما آثار مثبت و سازنده آن، در صورت حصول نتیجه، به مراتب از تمهیدات پیشگیرانه وضعی و ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری ماندگارتر و امیدوارکنندهتر است.
حال باید دید این راهکارها تا چه اندازه در خصوص موضوع اصلی این نوشتار، یعنی نهادیهسازی اخلاق سایبری کارایی دارند.
تا به اینجا مطلبی راجع به این موضوع مطرح نگردید، زیرا فرض بر این گذاشته شده که مخاطبان این متن بهخوبی بر آن اشراف دارند و اکنون به واقع، خواهان آشنایی با معادل واقعی آن، یعنی پیشگیری اجتماعی از انحرافها و جرمهای سایبری، هستند.
آنچه در خصوص مفهوم و ماهیت اخلاقیات سایبری(Cyber Ethics) در میان متون علمی معتبر ملاحظه میگردد، چیزی جز کد سلامت(Code Of Safe) یا رفتار مسئولانه در اجتماع سایبری نیست. طبیعی است اقداماتی که در این راستا انجام میشود، شامل آگاه ساختن از خطرات رفتار زیانبار و غیرقانونی آنلاین و یادگیری نحوه محافظت از خود و دیگر کاربران اینترنت در برابر آنها است. در اینجا بر آموزش قشر جوان تاکید ویژهای میشود؛ زیرا از توانایی بالایی برای لطمه زدن به خود و دیگران برخوردارند و به همین دلیل، عمده مفاد آموزشی آنها با محوریت استفاده ایمن و مسئولانه از فضای سایبر ارائه میگردند(37). با این حال، باید توجه داشت ترسیم راهکارهای جرمشناختی اجتماعی به این دلیل بوده که تاکنون در این حوزه نظریهپردازیهای گوناگونی صورت گرفته و بارها از ابعاد مختلف در معرض آزمون و خطا قرار گرفتهاند.
از اینرو چون هدف این دو راهکار، یعنی پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحرافهای سایبری و نهادینهسازی اخلاق سایبری یکی است، میتوان با اقتباس منطقی و صحیح از آنها، از نتایج مثبت و سازنده آنها بهرهمند شد. تنها تفاوتی که در این میان ممکن است جلب توجه نماید، حوزه تحت شمول هر یک از اینهاست. با اینکه تاکید شده جرمشناسی به محدودیتهای حقوق کیفری پایبند نیست، اما هر نوع انحرافی را نیز در حوزه مطالعات خود وارد نمیکند.در حالیکه ممکن است همین میزان محدودیتانگاری در حوزه اخلاق سایبری رعایت نگردد و متولیان آن به خود اجازه ورود به هر حوزهای را بدهند.
در هرحال، آنچه مسلم است اینکه این دو دایره، یعنی رفتارهای غیراخلاقی و جرایم و انحرافها آنقدر همپوشانی و فصل مشترک با یکدیگر دارند که بتوان میان آنها تعامل سازندهای برقرار کرد و چون تاکنون در کشورمان هیچگونه اقدامی انجام نشده، ایجاد هماهنگی میان این دو حوزه و پیشبرد همزمان آنها میتواند آثار مثبت بسیاری بههمراه داشته باشد. راهبردهایی که میتوانند برای حل این مسأله به واقع چندمجهولی، یعنی نهادینهسازی اخلاق سایبری با کمک راهکارهای جرمشناختی پیشگیرانه اجتماعی سایبری، مثمرثمر واقع شوند عبارتاند از:
1. پیش از هرچیز، باید با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه، شناخت صحیح و واقعگرایانهای از کاربران فضای سایبر در حوزههای مختلف حاصل گردد؛
2. سپس باید هنجارهای اخلاقی مربوط، که بیتردید هدف اصلی آنها بهرهبرداری مشروع و سودمند از این فضا و دوری جستن از هرگونه جرم، انحراف و در نهایت رفتارهای غیراخلاقی است، وضع گردند؛
3. در گام بعد، با عنایت به راهکارهایی که به تفکیک در دو حوزه جامعهمدار و رشدمدار تبیین گردیدند، باید تلاش شود این هنجارها به نحو مطلوب و مؤثر در میان اجتماع خاص مخاطبان حوزههای مختلف تبیین و تشریح گردند؛
4. در نهایت اینکه، به هنگام تدوین این هنجارها نباید از راهکارهای پیشگیرانه وضعی و همچنین ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری غافل ماند. زیرا در واقع نه تنها قرار است و باید این تدابیر در آن هنجارها منعکس گردند و به اجرای صحیح آنها کمک کنند که اجرای مؤثر، متناسب و بازدارنده آنها نیز وابسته به انعکاس صحیح آنها در تدابیر پیشگیرانه اجتماعی است. در پایان، تنها به این نکته تأکید میگردد که چه خوب است در کنار حرکت پرشتاب و تا حدودی لگام گسیخته سایبری کردن امور خرد و کلان جامعه، بهویژه دسترسپذیر کردن هرچه بیشتر این فضا برای قشر جوان و نوجوان در محیطهای مختلف که نمونه بارز آن را در عزم دولت برای متصل کردن تمامی واحدهای آموزشی عالی به شبکه جهانی اینترنت شاهد هستیم، قدری به فکر ساماندهی آن بر اساس الگوهای خردگرایانه و واقعگرایانه باشیم تا آنگونه که پیدا است، بیش از این نسل جدید با چالشها و مشکلات سایبری دست به گریبان نباشد.
[1] Cyber crime
[2] شیرزاد، کامران؛ جرایم رایانهای، تهران، نشر بهینه فراگیر، 1388، چاپ اول،23
[3] زندی، محمدرضا، تحقیقات مقدماتی در جرائم سایبری، تهران، انتشارات جنگل، 1389، چاپ اول،50
[4] Wilding edward
[5] Icove davije
[6] عبدالرضا طرزی کارشناس ارشد حقوق و قاضی ویژه جرایم سایبری
[7] امیرحسین جلالی فراهانی، رضا باقری اصل, مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی, دفتر ارتباطات و فناوری نوی
[8] عبدالرضا طرزی قاضی دادگاه
[9] مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
جمع آوری تابلوهای پارک ممنوع از معابر تهران، تمرکز راهور در برخورد با تخلفات دوبله مرگ 26 نفر در دریای خزر طی تعطیلات اخیر