راهکارهای قانونی برای کاهش آلودگی هوا

گروه حقوقی- یکی از مشکلاتی که پیشرفت تکنولوژی برای بشر به وجود آورده است آلودگی محیط زیست و از جمله آن هوایی است که انسان برای زنده ماندن باید هر لحظه از آن استفاده کند. طبق نظر دانشمندان مهم ترین دلیل گرم شدن هوای زمین نیز به آلودگی هوا بر می‌گردد، مشکلی که همه کشورهای دنیا با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

 

در کشور ما برای مقابله با این مشکل چه قوانینی به تصویب رسیده است؟زندگی در شهرهای بزرگ در کنار مزایایی که مردم برای آن قایل هستند معایب پرشماری نیز دارد. آلودگی هوا یکی از مهم ترین عوارضی است که سلامت شهروندان را تهدید می‌کند. مسئله آلودگی هوا و محیط زیست در بعضی از فصول سال آنقدر حاد می‌شود که خروج از منزل و تنفس از هوای آزاد برای سالمندان و مبتلایان به بیماری‌های تنفسی واقعا خطرناک است. آلودگی هوا به ویژه در مناطق شهری و شهرهای بزرگ یک مسئله‌ای است که هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. این موضوع همچنان دامنه وسیع تری پیدا می‌کند؛ چرا که گرایش شهرنشینی بی‌وقفه ادامه دارد. آلودگی هوا بر سلامتی انسان، حیوانات و گیاهان پیامدهایی دارد. آلودگی هوا همچنین بر مواد و ساختمان‌ها نیز تاثیراتی به همراه دارد. دیگر پیامدهای شناخته شده آلودگی هوا به آسیب‌های وارده به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و آبزیان موجود در آنها مربوط می‌شوند. علاوه بر آن، جنگل، حیات وحش و کشاورزی با رسوب‌های اسیدی آسیب می‌بینند.

برای آلودگی هوا تعاریف گوناگون و متعددی از سوی قانونگذاران داخلی مانند قانونگذار ایران و نیز مراجع بین‌المللی و جهانی مانند شورای اروپا و یونسکو بیان شده‌ است که به منظور رعایت اختصار از ذکر آنها در این جا خودداری شده است.مقنن ایران در ماده 2 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب 1374 در مقام‌ تعریف آلودگی هوا چنین گفته است: «منظور از آلودگی هوا عبارت است از وجود و پخش‌ یک یا چند آلوده‌کننده اعم از جامد، مایع، گاز، تشعشع پرتوزا و غیرپرتوزا در هوای آزاد به‌ مقدار و مدتی که کیفیت آن را به طوری که زیان‌آور برای انسان و یا سایر موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابینه باشد، تغییر دهد». همانگونه که ملاحظه می‌شود، قانونگذار در تعریف آلودگی هوا که در حقیقت تعریف آلودگی بخشی از محیط زیست است، به بیان‌ انتشار مواد گوناگون آلاینده و زمان و چگونگی آن، هم‌چنین بروز آثار زیان‌بار برای‌ بخش‌های جاندار و غیرجاندار محیط‌زیست و اکوسیستم مربوط پرداخته است و به این‌ ترتیب، ضمن این که نکات تخصصی را در این تعریف مدنظر قرار داده است، به گستردگی اهمیت و آثار سوء و خطرناک این شق از آلودگی نیز توجه کرده است.

اگر چه آلودگی هوا بعضی اوقات می‌تواند یک پدیده محلی باشد، اما پر واضح است که امروزه یک مسئله جهانی به حساب می‌آید. مواد آلوده‌کننده ممکن است تا فواصل دوردست انتقال یابند. آثار آلودگی هوا ممکن است برخی اوقات تا یک هزار کیلومتر دور از منبع اصلی خود ظاهر شوند. بنابراین واضح است آلودگی هوا به یک واکنش بین‌المللی نیاز دارد. دولت‌ها نیازمند آنند تا درباره وسایل امکان کاهش آلودگی موجود توافق کنند.در کشور ایران در سال 1374 قانونی تحت عنوان قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا به تصویب رسیده است که راهکارهای مفیدی در این زمینه ارائه داده است. در ماده 2 این قانون آمده است: منظور از آلودگی هوا عبارت است از وجود و پخش یک یا چند آلوده‌کننده، اعم از جامد، مایع، گاز، تشعشع پرتوزا و غیر پرتوزا در هوای آزاد به مقدار و مدتی که برای انسان یا سایر موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابنیه زیان‌آور باشد. 

شاید به جرات بتوان گفت: مهم ترین منبع آلودگی هوا در کشور ما وسایل نقلیه موتوری هستند. اگرچه گسترش زندگی شهرنشینی و استفاده از انواع متنوع اتومبیل‌های مدرن در تمامی جهان امروز آفت جان محیط زیست شده است، اما در ایران قضیه فرق می‌کند. در کشور ما دود ناشی از تردد وسایل نقلیه تاثیر بیشتری در آلودگی هوا دارد. البته این مشکل دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد که باید با فرهنگ‌سازی و آموزش لازم به شهروندان به برطرف شدن آن در آینده امیدوار بود. نبود فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی و وجود تعداد زیاد اتومبیل‌های تک سرنشین در سطح شهر، آلودگی هوای را دو چندان کرده است. در همین راستا سازمان‌های ذیربط موظفند نحوه تردد وسایل نقلیه موتوری و سیستم حمل و نقل شهری را به صورتی طراحی و سامان دهند که ضمن کاهش آلودگی هوا جوابگوی سفرهای روزانه شهری باشد.

یکی از راه‌های کم کردن تردد ماشین‌های شخصی در شهر تهران و تشویق مردم به استفاده از وسایل نقلیه عمومی ایجاد کردن محدوده طرح ترافیک است. طبق ماده 2 آیین‌نامه اجرایی تبصره ماده 6 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا شهرهای مشمول محدودیت یا ممنوعیت تردد وسایل نقلیه (از جمله تهران) در نقاطی که بنا به اعلام سازمان حفاظت محیط زیست آلودگی هوا ناشی از تردد وسایل نقلیه موتوری بیش از حد مجاز بوده و سهم وسایل نقلیه موتوری و تردد شهری در آلودگی هوای آنها بیش از سایر منابع آلوده‌کننده باشد به پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست یا شهرداری‌های مربوطه و تصویب شورای هماهنگی ترافیک استان مربوط، تعیین می‌شوند. هر گونه سیاست‌گزاری و اتخاذ تصمیم در خصوص تعیین محدوده ساعات ممنوعیت، تعداد و نوع خودروهای آزاد و مجاز، مدت اعتبار و نوع مجوز تردد، بهای مجوزهای صادره و امثال آن در تهران بنا به پیشنهاد شورای عالی هماهنگی ترافیک کشور و تصویب وزارت کشور تعیین می­‌شود.اما طبیعتا نکته‌ای که نباید مورد غفلت واقع شود این است که، اعمال محدودیت در برخی نقاط خصوصا در نقاط مرکزی شهر که تردد مردم در آن نقاط بسیار بیش از سایر مکان‌ها است، باید از راه افزایش وسایل نقلیه عمومی جبران شود تا شهروندان برای تردد در آن نقاط به مشکلی برخورد نکنند. در آیین‌نامه فوق‌الذکر آمده است: اعمال هرگونه ممنوعیت و محدودیت تردد باید همزمان با پیش‌بینی تسهیلات حمل و نقل عمومی لازم برای مردم در آن محدوده باشد.البته لازم به ذکر است که بعضی از اقشار جامعه بنا به مسئولیت و شغلی که دارند می‌بایست مجوز تردد در مناطق ممنوعه را داشته باشند. از این دسته می‌توان به خبرنگاران، اطبا، مدیران ارشد دولتی و... اشاره کرد. مجوز تردد برای اینگونه از وسایل نقلیه توسط شهرداری‌ها صورت می‌گیرد.

شاید شما هم در سطح شهر تهران مشاهده کرده باشید که ماموران نیروی انتظامی از تردد ماشین‌های فاقد معاینه فنی جلوگیری می‌کنند. این اقدام نیروی انتظامی برای جلوگیری از آلودگی بیش از حد هوای تهران است؛ چراکه یکی دیگر از علل و عوامل آلودگی هوا، نقص وسایل نقلیه موتوری است که باعث تولید دود بیشتر توسط این وسایل می‌شود. شاید هنوز بعضی از شهروندان بنا به دلایل مختلف اصرار بر استفاده از اتومبیل‌های قدیمی خود داشته باشند که همین مسئله به آلودگی هوای شهر کمک می‌کند. برای جلوگیری از این مشکل، هر وسیله نقلیه موتوری که به کار گرفته می‌شود باید دارای گواهینامه مخصوص مبنی بر رعایت حد مجاز خروجی آلوده‌کنندگان هوا باشد. دارندگان وسایل نقلیه موتوری مکلفند همه ساله وسایل نقلیه خود را در مراکز مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست که توسط شهرداری‌ها ایجاد می‌شود تحت آزمایش و معاینه قرار داده و گواهینامه مبنی بر رعایت حد مجاز آلودگی را دریافت کنند، در غیر این‌صورت از تردد وسایل نقلیه فاقد این گواهینامه جلوگیری خواهد شد.رانندگان وسایل نقلیه موتوری مکلفند برچسب حاوی گواهینامه مخصوص را در محل مناسبی که توسط مراکز معاینه تعیین می‌شود بر روی اتومبیل خود نصب کنند.

البته ناگفته نماند که معاینه فنی اتومبیل‌ها که این روزها به شدت مورد تاکید ماموران نیروی انتظامی قرار گرفته در مورد اتومبیل‌های با مدل بالاتر کاربرد دارد. چه بسا ماشین‌هایی که به علت فرسوده شدن و استفاده بسیار زیاد از آنها در خیابان‌های داخل شهر و جاده‌های بین شهری، دیگر قابلیت اصلاح نداشته باشند. این مشکل در مورد وسایل نقلیه عمومی و تاکسی‌ها که به طور مرتب در حال تردد در مسیرهای مربوطه هستند بیشتر اتفاق می‌افتد. درصد بسیار بالایی از آلودگی هوای شهر به دودزایی اتوبوس‌ها و تاکسی‌ها برمی‌گردد که کهنسال بودن سیستم ناوگان حمل ونقل عمومی در سطح شهر مهم ترین دلیل این مساله است. یکی از اقدامات بسیار مهم و تاثیرگذاری که این سال‌ها صورت گرفته است طرح تعویض اتومبیل‌های فرسوده با اتومبیل‌های نو است که امید است مسئولان امر با تامین منابع لازم در این زمینه به این اقدام ها سرعت بیشتری دهند.

البته ناگفته نماند بسیاری از اتومبیل‌های تولید داخل نسبت به استانداردهای روز جهانی آلایندگی بیشتری دارند که باید مسئولان بخش صنعت کشور در این زمینه اقدام های لازم را مبذول دارند. طبق ماده 9 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، وزارت صنایع موظف است سیاست‌ها و برنامه‌های تولیدی واحدها و شرکت‌های تابع تولید وسایل نقلیه موتوری خود را به نحوی تنظیم کنند که اولا: تولید وسایل نقلیه با موتورها و قطعات غیر استاندارد صورت نگیرد، ثانیا: در برنامه‌ریزی ساخت خودرو برنامه تولید وسایل نقلیه و حمل و نقل عمومی را در اولویت قرار دهد، ثالثا: طراحی و ساخت اتومبیل‌ها به نحوی صورت گیرد که حتی‌المقدور امکان استفاده از گاز هم وجود داشته باشد. در همین راستا نیروی انتظامی موظف است که از شماره‌گذاری اتومبیل‌هایی که فاقد استانداردهای لازم باشند جلوگیری کند.

در حقوق کیفری ایران مانند حقوق کیفری بیشتر کشورهای جهان، برای اشخاصی که‌ باعث آلوده‌شدن هوا می‌شوند، ضمانت اجرای کیفری در نظر گرفته شده است. قانونگذار ایران نیز سعی کرده است که از این طریق از هوا که جزء اساسی محیط‌زیست طبیعی و عامل‌ عمده حفظ و استمرار حیات انسان و سایر موجودات زنده است حمایت کند. بنابراین قدم‌ دیگری که برای تحقق این حمایت می‌بایست برداشته شود، تعیین کیفر است. ضمانت‌ اجراهایی که در قوانین یادشده در حمایت کیفری از هوا در برابر اقدام های آلاینده تعیین‌ شده است عبارتند از:

 

1-جزای نقدی(با مبالغ مختلف) 

2-حبس تعزیری (با مدت‌های متفاوت)

3-ترکیب‌ جزای نقدی و حبس تعزیری (البته جبران خسارت وارده و...نیز حسب مورد لحاظ شده‌ است).

 

بنابر ماده 688 قانون مجازات اسلامی، کیفر آلوده‌کردن هوا (در قالب آلودگی محیط زیست) حبس تا یک سال می‌باشد، مشروط بر آن که مجازات شدیدتری در قوانین خاص‌ پیش‌بینی نشده باشد. در ذیل این ماده آمده است: «مرتکبین چنانچه طبق قوانین خاص‌ مشمول مجازات شدیدتری نباشند به حبس تا یک سال محکوم خواهند شد». به این‌ ترتیب، اگر مجازات شدیدتری در قوانین خاص پیش‌بینی نشده باشد، مجازات مقرر در این‌ ماده مجری خواهد بود و به استناد به این ماده دادگاه اختیار خواهد داشت که با در نظرگرفتن‌ حداکثر یک سال، مدت حبس را به میزانی که موجه می‌داند تعیین کند.

 

منبع: حمایت