شرایط انعقاد قرار داد وقف
گروه حقوقی - وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل (مصرف در راه مشخص) شود جمع این واژه اوقاف است به مال و زمین وقف شده، موقوفه گفته می‌شود و وقف کننده را واقف و کسانی که مال، وقف آنها شده است موقوف علیهم می‌نامند وقف از جمله عقود معینی است که در فقه امامیه از اعتبار خاصی برخوردار است هنوز که هنوز است وقف اهمیت و اعتبار خود را حفظ کرده است و به حیات خود در کنار دیگر عقود قانون مدنی ادامه می‌دهد
گروه حقوقی - وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل (مصرف در راه مشخص) شود. جمع این واژه اوقاف است. به مال و زمین وقف شده، موقوفه گفته می‌شود و وقف کننده را واقف و کسانی که مال، وقف آنها شده است موقوف علیهم می‌نامند. وقف از جمله عقود معینی است که در فقه امامیه از اعتبار خاصی برخوردار است. هنوز که هنوز است وقف اهمیت و اعتبار خود را حفظ کرده است و به حیات خود در کنار دیگر عقود قانون مدنی ادامه می‌دهد.
گاه نیز حواشی و حرف و حدیث‌های زیادی پیرامون استفاده از آن به وجود می‌آید. در ادامه در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی این نهاد مفید حقوق اسلامی‌می‌پردازیم. البته باید توجه داشت که مقررات مربوط به وقف بسیار وسیع و گسترده است؛ در گزارش قبلی نحوه اداره مال موقوفه مورد بررسی قرار گرفت آنچه در این گزارش مورد توجه قرار گرفته، نحوه تشکیل و انعقاد وقف است.
اهمیت وقف
یک وکیل دادگستری در باره اهمیت وقف در جامعه کنونی می‌گوید: مدت‌هاست این نهاد حقوقی مورد غفلت واقع شده و حتی در کتاب‌های حقوقی و دانشکده‌های حقوق نیز کمتر به آن می‌پردازند، در حالی که این قالب حقوقی ویژگی‌ها، معافیت‌ها و شرایطی دارد که برای تامین هدف بسیاری از خیران مناسب است.
محمد نوری با اشاره به این موضوع می‌گوید: هر چند با وجود ماده 10 قانون مدنی و اصل آزادی قراردادها لازم نیست افراد قراردادهای خود را حتما در قالب عقود تعیین شده در قانون انجام دهند اما بی‌شک استفاده از عقد وقف که در فقه پرورده شده است و حقوق آن را پذیرفته است مشکلات مربوط به تفسیر قرارداد و مشکلات دیگر را برطرف می‌کند.
این کارشناس حقوق خصوصی می‌گوید: اهمیت وقف ایجاب می‌کند علاوه بر بیان قواعد حقوقی آن به توجیه جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی آن نیز پرداخته شود، چراکه می‌تواند در بسیاری از موارد به کمک اهداف فرهنگی مثل اهداف آموزشی و تربیتی بشتابد.وی معتقد است: اگر چه تبدیل وقف و تخریب آن شرایط استثنایی دارد ولی در مقابل قانونگذار برای اینکه موقوفات در مقابل اصلاحات ساختار شهری و شهرسازی ایستادگی نکند و بافت فرسوده آن به محیط شهری آسیب نزند شرایطی را پیش‌بینی کرده است که در این شرایط مال موقوفه فروخته می‌شود یا تغییر کرده و در آنچه که به نظر واقف نزدیک باشد استفاده می‌شود. به هر حال هر یک از قالب‌های قراردادی که در قانون آمده است مزایا و معایبی دارد که با توجه به هر یک از این ویژگی‌ها افراد به انتخاب یکی از آنها برای رسیدن به هدف مورد نظر خود می‌پردازند. این کارشناس حقوقی می‌گوید: مسلم است که کسی اراده کار خیر کرده است با عقد بیع و اجاره و شرکت کمتر می‌تواند به این هدف برسد تا عقود مجانی مثل هبه و وقف و... .نوری ادامه می‌دهد: وقف کار خیری است که بر اجر و ثواب آن بسیار تاکید شده است. تحقق پاداش اخروی وقف نیاز به قصد قربت دارد، اما حقوق خط‌کشی برای اندازه‌گیری قصد و نیت مردم ندارد، بنابراین یکسره قصد قربت را به گوشه‌ای نهاده و به جای آن سلسله‌ای از شرایط را مقرر کرده است که باید مو به مو اجرا شود. از سوی دیگر چنانچه یکی از این شرایط مفقود شود، قانونا وقفی صورت نگرفته است.
انگیزه وقف در ایران
این کارشناس حقوقی خاطرنشان می‌کند: نهاد وقف یک نهاد دینی است. علل اصلی به وجود آمدن نهاد وقف حس نوع دوستی است. زمانی که فردی مالی را برای امور عام‌المنفعه وقف می‌کند هدفی غیر از نوع‌دوستی ندارد، اما علاوه بر پاداش اخروی شرایط اجتماعی و اقتصادی نیز موثر است، چنانکه در برهه‌هایی از زمان ترس از تصرف اموال توسط حاکمان ظالم منجر به این اتفاق می‌شد که افراد برای جلوگیری تصاحب اموال به وقف روی آورند.وی در مورد جایگاه وقف در جامعه می‌گوید
نهاد های موازی که متولی کارهای عام‌المنفه هستند بیشتر شده است، مثلا کمیته امداد امام خمینی(ره) بهزیستی و ... کارهایی را در این زمینه‌ها انجام می‌دهند. این عوامل سبب شده است که استقبال از وقف در میان مردم کاهش یابد. از سوی دیگر دشواری تبدیل کردن موقوفات مشکل ایجاد کرده است و دلیل دیگر کاهش استقبال مردم از وقف آن است که برخی از مردم طبق قانون اساسی، حکومت را متولی بسیاری از کارهای فرهنگی می‌دانند درحالی که در دوران گذشته مردم امور فرهنگی را وظیفه حکومت نمی‌دانستند و برعکس حکومت را مخالف کارهای مذهبی و فرهنگی می‌دانستند، درنتیجه برای بقای این فرهنگ اسلامی دینی به وقف روی می‌آوردند.
تعریف وقف
یکی دیگر از وکلای دادگستری به تعریف وقف در حقوق ایران می‌پردازد و می‌گوید:قانون مدنی وقف را حبس عین و تسبیل منافع تعریف کرده است. بدین معنا که عین مال حبس می‌شود و منافع آن آزاد می‌شود
به عبارتی مالی که وقف می‌شود از هر گونه انتقال به دیگری ممنوع است. اکبر اناری کندری خاطرنشان می‌کند: نه تنها مالک قبلی دیگر حق منتقل کردن آن را ندارد بلکه کسانی که مال وقف آنها شده است نیز از چنین حقی برخوردار نیستند. مال موقوفه را نمی‌توان فروخت، اجاره داد تخریب کرد و... مگر در شرایط استثنایی که قانون بیان کرده است. گویی مال برای همیشه محبوس شده است. در مقابل منافع مال موقوفه از ملکیت مالک قبلی آزاد می‌شود و در اختیار کسانی قرار می‌گیرد که مال، وقف آنها شده است. وی توضیح می‌دهد: حبس مال و تسبیل منافع چنین معنایی می‌دهد و دلیل انشای این عبارت با چنین الفاظی آنست که بدین ترتیب می‌توان آنچه ما در چندین خط بیان کردیم را در چند کلمه خلاصه کرد. دلیل لغات پیچیده و نامانوس حقوقی هم همین اختصار و افاده بهتر معناست.
عدم امکان وقف منفعت و دین
این وکیل دادگستری در ادامه به یکی از شرایط مهم وقف اشاره می‌کند و می‌گوید: چنانچه از دیگری طلبی دارید یا حقی دارید که هنوز آن را استیفا نکرده‌اید هیچکدام را نمی‌توانید وقف کنید.
اناری کندری ادامه می‌دهد: به‌طور مثال حق فسخ در قرارداد را نمی توان وقف کرد. وی خاطرنشان می‌کند: تنها و تنها اعیان اموال هستند که می‌توانند وقف شوند.
در میان اعیان اموال نیز هر چیزی را نمی‌توان وقف کرد. تنها آن دسته از اموالی قابل وقف هستند که با استفاده کردن از آنها از بین نروند. بطور مثال شما هیچ خوراکی را نمی توانید وقف کنید چراکه اگر چه عین هستند و وجود خارجی دارند، اما با یک بار استفاده کردن از بین می‌روند.
به قبض دادن عین موقوفه
یکی دیگر از وکلای دادگستری به اهمیت قبض در عقد وقف اشاره می‌کند و می‌گوید: وقف یک عقد عینی است، بدین معنی که تا زمانی که کسانی که مالی، وقف آنها شده است آن را تصرف نکرده باشند وقفی انجام نگرفته است. مهدی تیماجی ادامه می‌دهد: قبض شرط وقوع وقف است. البته لازم نیست که مالک برای به تصرف دادن مال موقوفه عجله کند بلکه هر زمان که این کار را کرد، وقف تحقق می‌یابد اما بعد از آنکه مالک مال را به تصرف موقوف‌علیهم داد دیگر زمان حیات وقف آغاز شده است و مالک بعد از آن نمی‌تواند از آنچه کرده است رجوع کند یا در وقف تغییری بدهد یا از موقوف‌علیهم کسی را خارج کند یا کسی را داخل کند یا ... دیگر مال از ملکیت مالک خارج شده است و در مالکیت شخصیت حقوقی وقف قرار گرفته است.
واقف باید مالک مال موقوفه باشد
این وکیل دادگستری به یکی دیگر از شرایط وقف اشاره می‌کند و می‌گوید: شخصی نمی‌تواند مال دیگری را وقف کند بلکه تنها مالک است که می‌تواند چنین تصرفی نسبت به اموال خود بکند. تیماجی خاطرنشان می‌کند: اما ممکن است منافع مالی موقتا از آن دیگری باشد، بطور مثال مالی اجاره داده شده باشد، در این صورت می‌توان آن مال را نیز وقف کرد. البته باید توجه داشت که در این صورت نیز هیچ خللی به حق شخص مورد نظر وارد نمی‌شود.
وقف بر نفس
این کارشناس حقوق در پاسخ به این سوال که آیا واقف می‌تواند مالی را وقف خود کند یا اینکه خود را داخل در کسانی قرار دهد که مال وقف آنها می‌شود؟ می‌گوید: جواب این سوال منفی است. واقف حتی نمی‌تواند مقرر کند که از منافع وقف، دیون و سایر مخارج او پرداخت شود. تیماجی تاکید می‌کند: البته ممکن است دایره کسانی که وقف به نفع آنها می‌شود آنقدر گسترده باشد که واقف نیز جزو آنها قرار گیرد مثلا شخصی آپارتمان خود را وقف دانشجویان دانشگاه‌های تهران کند در حالی که خود نیز یکی از این دانشجویان است. به صحت چنین وقفی نمی‌توان ایراد گرفت. اما شخص می‌تواند مال خود را وقف اولاد و اقوام کند و در این مورد منع قانونی وجود ندارد.
دایمی بودن وقف
یک وکیل دادگستری دیگر به ویژگی دایمی بودن وقف اشاره می‌کند و می‌گوید: در صورتی که شخصی بطور مثال درخت خود را به مدت 10 سال وقف کند، این عمل حقوقی را نباید وقف دانست، چراکه این شخص تصمیم به بقای مالکیت خود بعد از این 10 سال دارد هر چند در میان مردم به وقف مشهور باشد و بر چنین عمل حقوقی احکام وقف بار نخواهد شد، چرا که وقف دایمی است.سجاد فصیحی در ادامه به روش تقسیم منافع در صورتی که منافعی از مال موقوفه حاصل شود اشاره می‌کند و می‌گوید: این منافع بین کسانی که مال وقف آنها شده است به ترتیبی تقسیم خواهد شد که واقف تعیین کرده است. این کارشناس حقوق خصوصی می گوید: البته ممکن است واقف در این خصوص چیزی نگفته باشد در این صورت از منافع حاصله ابتدا مخارج تعمیر مال موقوفه برداشته خواهد شد و پس از آن منافع بین موقوف‌علیهم تقسیم خواهد شد.وی سپس در مورد مالکیت توابع وقف توضیح می‌دهد: ممکن است مالی که وقف می‌شود، دارای درختان زیادی باشد یا راه عبوری داشته باشد. به این موارد توابع یک مال می‌گویند. فضای بالای یک ملک و زمین زیر آن نیز جزو توابع آن به حساب می‌آید. این کارشناس حقوقی تاکید می‌کند: توابع و متعلقات مال موقوفه را باید داخل در مفهوم وقف دانست بنابراین هر چیزی که طبعا یا بر حسب عرف وعادت جزو یا ازتوابع عین موقوفه محسوب شود داخل در وقف است. اما این حکم کلی استثنا هم دارد. ممکن است واقف آنها را استثنا کرده باشد بطور مثال بگوید که من منزل خود را وقف می‌کنم اما درختان آن همچنان در مالکیت من باقی بماند در این صورت دیگر درختان جزو مال موقوفه نخواهند بود. حقوق ایران تلفیقی از اندیشه‌های غنی فقهی و تجربه‌های نوین جهانی است. یکی از میراث گرانبهایی که از فقه به حقوق ایران راه یافته است، وقف است. اگرچه وقف اختصاص به نظام حقوقی اسلام دارد اما برخی نهادهای مشابه در حقوق دیگر کشورها وجود دارد که شباهت‌هایی با وقف در نظام حقوقی ما دارد. موضوع دیگری که در بررسی وقف جای اهمیت دارد نحوه اداره مال موقوفه است. که در گزارشی قبلا در مورد آن بحث شد.
تسهیل رسیدگی های قضایی با کشف علمی جرایم طلاق علل و راهکارها
