بررسی حقوقی فعالیت شرکت‌های دانش بنیان
گروه حقوقی - شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان شرکت ها یا موسسه های خصوصی یا تعاونی هستند که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور و اهدافی از این قبیل در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شوند
گروه حقوقی - شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان شرکت ها یا موسسه های خصوصی یا تعاونی هستند که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور و اهدافی از این قبیل در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شوند.
در ادامه در گفت‌وگو با دکتر سید‌هاشم عارف عضو هیات علمی‌دانشگاه قم به بررسی ضوابط حقوقی فعالیت این شرکت‌ها در کشورمان می‌پردازیم.
در ابتدا بفرمایید شرکت دانش‌بنیان چه نوع شرکتی است و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
تعریف شرکت‌های دانش بنیان طبق قانون بدین ترتیب است: شرکت‌ها و موسسه های دانش بنیان شرکت ها یا موسسه های خصوصی یا تعاونی هستند که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شوند. اهدافی که این شرکت‌ها دنبال می‌کنند عبارتند از: تبدیل ایده به محصول یا تجاری سازی ایده‌ها و دستاوردهای پژوهشی. معمولا پارک‌ها و مراکز رشد سه مرحله را برای دستیابی به این هدف تعریف می‌کنند:
مرحله اول: خلق ایده و پردازش آن
مرحله دوم: تبدیل ایده به نمونه که شامل رویه‌های زیر می‌شود:
1- ثبت شرکت در اداره ثبت اسناد (تعیین ارتباط بین سهام داران بخصوص حق مالکیت معنوی)2- تهیه طرح امکان سنجی تبدیل ایده به نمونه (امکانات مورد نیاز سخت و نرم افزاری و...)3- دریافت مجوز ثبت اختراع و مجوزهای ذی ربط از دستگاه اجرایی (کاربری بودن نمونه) و تاییدیه‌های علمی از مراجع ذی ربط4- استفاده از تسهیلات و حمایت‌های دولتی
مرحله سوم: تبدیل نمونه به محصول تجاری (تجاری‌سازی) که شامل رویه‌های زیر می‌شود:
1- تهیه طرح امکان سنجی تبدیل نمونه به محصول شامل بخش‌های فنی و اقتصادی2- دریافت مجوزهای فعالیت از دستگاه اجرایی ذی ربط3- تهیه زمین محل اجرا (اولویت در پارک‌ها، مراکز رشد و مناطق ویژه اقتصادی)4- استفاده از تسهیلات و حمایت‌های دولتی (بخصوص صندوق توسعه نوآوری و شکوفایی)
شرکت‌های دانش‌بنیان با توجه به وضعیت تحریم و نیاز ایران به تکنولوژی‌های نوین چه نقشی می‌توانند در توسعه پژوهشی و تولید علم داشته باشند؟
یکی از موانع توسعه علمی‌و اقتصادی کشورها، تکمیل نشدن زنجیره ساختاری صنعت و دانشگاه است. این امر در جهان باعث پیدایش شهرک‌های فناوری و پارک‌های علم و فناوری از دهه 1960 ابتدا در آمریکا و پس از آن در دیگر کشورهای جهان شد که در حال حاضر تعداد آنها به بیش از 2500 عدد می‌رسد. شرکت‌های کوچک یا متوسط دانش بنیان (SME ها) ذاتا دارای تیم متخصص و حرفه‌ای با سرعت و چابکی بالا هستند و برای شروع فعالیت خود به سرمایه‌ی کمی‌احتیاج دارند و نیاز صنایع بزرگ را به سرعت تامین می‌کنند. امروزه اقتصاد دانش بنیان با محوریت شرکت‌های خصوصی دانش بنیان بعنوان یک راهبرد موثر برای رهایی از اقتصاد مبتنی بر ذخایر زیرزمینی و خام فروشی مطرح است. در ایران نیز در دهه‌های گذشته تاکید بر آموزش عمومی‌و آموزش عالی بوده و در دهه گذشته بحث پژوهش و تحقیقات بطور جدی مورد توجه واقع شده است. بطوری‌که رشد فعلی مقالات علمی کشور در پایگاه‌های استنادی بین‌المللی ناشی از آن سرمایه‌گذاری‌هاست. اما در دهه چهارم انقلاب اهدافی نظیر پژوهش‌های کاربردی و تقاضا محور، تجاری سازی فناوری جهت «تولید ثروت» و «افزایش کیفیت زندگی مردم» مورد توجه قرار گرفته است و در این زمینه نظام ملی نوآوری تدوین شده است. در نظام ملی نوآوری، دانشگاه‌ها وظیفه تولید علم و انجام پژوهش‌های کاربردی را به‌عهده دارند و پارک‌های علم و فناوری از طریق شرکت‌های دانش بنیان وظیفه تجاری‌سازی ایده‌ها و پژوهش‌ها و ارتباط با صنعت را برعهده دارند بنا بر این با تقویت شرکت‌های دانش بنیان، تولید علم و انجام پژوهش‌های کاربردی در دانشگاه‌ها رونق خواهد گرفت، چرا که بدنه اصلی این شرکت‌ها همان اعضای هیات علمی‌دانشگاه‌ها و فارغ التحصیلان دانشگاهی هستند.
برای مثال برای تولید هواپیماهای 150 نفره در ایران به‌عنوان یک طرح کلان ملی طبق اعلام متخصصان به بیش از 6000 قطعه و 15000 نقشه نیاز است که این پروژه از طریق 400 عضو هیات علمی و دانشجوی تحصیلات تکمیلی و ده‌ها شرکت دانش بنیان در حال انجام است. قطعا با تولید انبوه این هواپیماها ضمن غلبه بر تحریم‌ها امکان رونق در تولید علم، انجام پژوهش‌های کاربردی، کسب دانش فنی و در نهایت امر تولید ثروت از علم در کشور محقق می‌شود.
سرمایه اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان، دارایی فیزیکی و منابع مادی نیست بلکه سرمایه اصلی آنها سرمایه دانشی و دانش نهفته در کالای آنهاست. بنابراین سرمایه آنها در خطر تحریم و محدودیت‌های سیاسی و مادی و امنیتی نیست. مهم‌ترین سرمایه یک شرکت دانش‌بنیان نیروی انسانی، اطلاعات و دانش انباشته‌شده در این شرکت و کالای تولیدی آن است. بنابراین کمتر از رقبای سنتی خود با خطر بیرونی مواجه می‌شود. پس در وضع موجود کشور و محدودیت‌هایی که از خارج تحمیل می‌شود شرکت‌های دانش‌بنیان یک ابزار خوب برای مقابله با تهدیدها و تحریم و محدودیت‌هاست. البته نکته مهم دیگر به‌دلیل فناوری بالا و قدرت تکنولوژیکی محصولات دانش بنیان امکان صادرات و رقابت با نمونه‌های مشابه در سایر کشورهاست و بنابراین امکان ایجاد درآمد ارزی از طریق آنها وجود دارد. تحریم‌ها تهدیدی برای بازارهای بین المللی این محصولات تلقی می‌شوند. بنابراین این یکی از عرصه‌هایی است که دولت باید به میدان بیاید و به صورتی جدی شرکت‌های دانش بنیان را مورد حمایت قرار دهد.
مجوزهاو مستندهای قانونی شرکت‌های دانش بنیان که اساس تشکیل و فعالیت آن است چیست؟
شرکت‌های دانش بنیان در برنامه چهارم توسعه (طبق ماده 47 و ماده 51 برنامه) مورد حمایت مستقیم قرار می‌گرفتند که با توجه به تاکید سند چشم انداز ایران در افق 1404 مبنی بر دست یافتن به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی تلاش برای دستیابی به اقتصاد متنوع و متکی بر منابع دانش و آگاهی، سرمایه انسانی و فناوری نوین در برنامه پنجم (ماده 17) هم بحث حمایت از پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان مورد توجه دولت قرار گرفته است که به دلیل اهمیت موضوع، دولت و مجلس محترم در آغاز برنامه پنجم قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان را به تصویب رساندند. بدیت ترتیب مزایای قانونی نظیر «حمایت مالی و تسهیل شکل‌گیری شرکت‌های دانش بنیان، تسری مزایای قانونی مناطق آزاد در خصوص روابط کار، معافیت‌های مالیاتی و عوارض، سرمایه گذاری خارجی و مبادلات مالی بین المللی» که در ماده 47 برنامه چهارم مورد تاکید بود در قالب قانون قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوریها و اختراعات توسط مجلس محترم و شورای نگهبان در سال 1389 مصوب و به دولت ابلاغ شد و در آبان 1391 دستورعمل اجرایی آن توسط هیات دولت مصوب و ابلاغ شد.
از لحاظ حقوقی چه تضمینی برای طرح‌ها و محصولات شرکت دانش‌بنیان وجود دارد؟ حمایت‌های قانونی از طرح‌های دانش‌بنیان به چه نحو است؟
در قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوریها و اختراعات پیش بینی تضمین‌های لازم و تسهیلات و حمایت‌های قانونی انجام شده است. در ادامه مروری بر بندهای مهم قانون می‌کنیم:
ماده 3: 1- معافیت از پرداخت مالیات، عوارض گمرکی، سود بازرگانی و عوارض صادراتی به مدت 15 سال.2- تأمین تمام یا بخشی از هزینه تولید، عرضه یا به کارگیری نوآوری و فناوری با اعطای وام کم بهره یا بدون بهره بلندمدت یا کوتاه مدت 3- اولویت استقرار واحدهای پژوهشی، فناوری و مهندسی و تولیدی شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان موضوع این قانون در محل پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد، مناطق ویژه اقتصادی و یا مناطق ویژه علم و فناوری 4- اولویت واگذاری تمام یا بخشی از سهام مراکز و موسسات پژوهشی دولتی قابل واگذاری براساس ضوابط قانون اصلاح موادی از قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و اجرای سیاست‌های کلی اصل (44) قانون اساسی به شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان موضوع این قانون5- ایجاد پوشش بیمه‌ای مناسب برای کاهش خطر پذیری محصولات دستاوردهای دانش، نوآوری و فناوری در تمام مراحل تولید، عرضه و به کارگیری6- تسهیل شرایط مناقصه در موضوعات مرتبط با ماده (1) و تمهید امکان مشارکت شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان موضوع این قانون.
ماده 6: تمامی دستگاه‌ها و شرکت‌های دولتی مجازند بخشی از مبلغ قراردادهای خرید کالا یا خدمات با مبدأی خارجی را برای نیل به خودکفایی در همان زمینه از طریق انجام فعالیت‌های تحقیق و توسعه فناوری ضمن عقد قرارداد با شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان به انجام رسانند.
ماده 9:به منظور ایجاد و توسعه شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان و تقویت همکاری‌های بین‌المللی، اجازه داده می‌شود واحدهای پژوهشی و فناوری و مهندسی مستقر در پارک‌های علم و فناوری در جهت انجام ماموریت‌های محوله از مزایای قانونی مناطق آزاد در خصوص روابط کار، معافیت‌های و عوارض، سرمایه‌گذاری خارجی و مبادلات مالی بین‌المللی برخوردار شوند.
ماده 11: مجازات‌های پیش بینی شده برای سوءاستفاده از قانون:
تمامی اشخاصی (حقیقی یا حقوقی) که از حمایت های این قانون برخوردار شده‌اند چنانچه حمایت‌ها و تسهیلات اعطا شده بر طبق این قانون را برای مقاصد دیگری مصرف کنند ضمن محرومیت از استفاده مجدد از حمایت های این قانون مجازات های زیر در مورد آنها اعمال می‌شود.
الف- در صورت برخورداری از تسهیلات مالی علاوه بر رد مال، به جریمه نقدی برابر با تسهیلات دریافتی محکوم می‌شوند.
ب- در صورت برخورداری از شرایط تسهیلات در ورود به مناقصه به مدت سه سال از شرکت در تمامی مناقصه‌ها منع می‌شوند.
ج- در صورت برخورداری از معافیت‌های مالیاتی یا عوارض علاوه بر پرداخت آنها به جریمه نقدی برابر میزان معافیت اعطاء شده محکوم می‌شوند.
د - در صورت برخورداری از پوشش بیمه‌ای به پرداخت جریمه معادل پوشش بیمه‌ای دریافتی محکوم می‌شوند.
در خصوص کارگزاری‌های مالی حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان هم توضیح مختصری بدهید؟
پارک‌های علم و فناوری عموما با استفاده از تسهیلات دولتی در اختیار بطور مستقیم یا غیر مستقیم از طرح‌های دانش بنیان به طرق مختلف حمایت می‌کنند. عموما تفاهم‌نامه‌هایی هم بین معاونت علمی‌و فناوری ریاست جمهوری و بانک‌ها وجود دارد که حمایت‌هایی نیز در قالب‌های مشخص از طرح‌های دانش بنیان بعمل آورده می‌شود. غیر از این موارد معاونت علمی‌و فناوری ریاست جمهوری هر ساله منابعی را بصورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق پارک‌های علم و فناوری جهت کمک به این شرکت‌ها ابلاغ می‌کند.
در کنار این حمایت‌ها 18 صندوق غیردولتی پژوهش و فناوری در سراسر کشور با مشارکت سهم دولت که اغلب از طریق پارک‌های علم و فناوری تاسیس شده است که بسیاری از آنها با سابقه بیش از پنج سال فعالانه از طرح‌های دانش بنیان این شرکت‌ها حمایت و ضمانت‌نامه‌های لازم را صادر می‌کنند. صندوق ملی نوآوری و شکوفایی نیز با سرمایه اولیه 3000 میلیارد تومان در حال تاسیس است که وظیفه حمایت از این شرکت ها را بعهده دارد.
آیا شرکت دانش‌بنیان تحت نظارت سازمان یا نهادی قرار دارد؟ به چه ترتیب این نظارت صورت می‌گیرد؟
به لحاظ حقوقی شرکت‌های دانش بنیان شرکت‌های سهامی‌خاص، مسئولیت محدود یا تعاونی هستند و طبق اساس نامه مربوطه تشکیل و فعالیت می‌کنند و لذا بطور کلی تحت نظارت دستگاه و یا سازمان خاصی نیستند. در قانون حمایت تاکید ویژه‌ای بر استقرار شرکت‌های دانش بنیان در پارک‌های علم و فناوری شده است که بیشتر به منظور پایین آوردن ریسک فعالیت این شرکت‌ها و کمک و مشاوره‌های لازم و ایجاد فضای هم افزایی جهت سرعت بخشیدن به رشد آنها و استفاده از تجارب یکدیگر در حوزه تجاری سازی و ارتباطات است. مجوزی که شرکت‌های دانش بنیان طبق قانون دریافت می‌کنند نیازمند نظارت است. بنابراین با تدوین دستورعمل تشخیص صلاحیت و رتبه‌بندی شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان نظارت‌هایی بر این شرکت‌ها از حیث تشخیص و تایید فعالیت‌های دانش بنیان صورت می گیرد. ارزیابی و نظارت بر این شرکت‌ها از طریق کارگزارانی در کل کشور صورت می‌گیرد که همان پارک‌های علم و فناوری استانی خواهند بود.
در خدمات پشتیبانی دانش‌بنیان مرحله‌‌ای وجود دارد تحت عنوان فرآیند وارسی حقوقی، فرایند وارسی حقوقی به چه معنی است و در این مرحله چه اقداماتی انجام می شود؟
خدمات وارسی دانش بنیان جزو خدمات پشتیبانی است که بعضی از صندوق‌های غیر دولتی ارائه می‌دهند، خدمات صندوق‌های غیر دولتی بسیار گسترده است و به نظر می‌رسد طرح آن در این مصاحبه جایگاه نداشته باشد. اما مزید اطلاع باید به عرض برسانم که فرایند وارسی حقوقی نظارت و پشتیبانی حقوقی و قانونی است که از طرح‌های مورد حمایت در صندوق‌ها صورت می‌گیرد. بدین صورت که صندوق‌ها از طرح‌هایی که در صندوق قرار است مورد حمایت قرار گیرد بررسی‌های حقوقی و قانونی می‌کنند از جمله در خصوص مالکیت طرح، قراردادهای کارکنان و سایر موارد حقوقی. در واقع این قسمتی از ارزیابی طرح برای حمایت در صندوق‌هاست.
قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان به نظرتان تا چه حدی اجرایی شده است؟
قانون حمایت با اینکه به سرعت تدوین و به تصویب رسید اما پروسه اجرایی آن و تدوین فرایندها و آیین نامه‌های مورد نیاز بیش از حد طولانی شد. به هر حال موعد اجرایی شدن آن با ابلاغ دستور عمل اجرایی آن نزدیک است و امیدواریم با تدبیر مسئولان امر پیاده سازی آن سرعت بیشتری گرفته و مسیر رشد اقتصادی از طریق شرکت‌های دانش بنیان هموار شود. با اجرایی شدن تمام ظرفیت این قانون طبق برنامه‌ریزی‌ها تا پایان برنامه پنجم بیش از 20 هزار شرکت دانش بنیان در کشور خواهیم داشت که تعداد اشتغال در شرکت‌های دانش بنیان به حدود 200 هزار نفر خواهد رسید و اقتصاد دانش بنیان از یک اقتصاد خرد به یک اقتصاد کلان تبدیل شده و در چنین موقعیتی نقش بسزایی در پیشرفت کشور خواهد داشت.
در پایان باید گفت: پارک‌های علم و فناوری به عنوان نهادی اجتماعی و جایگاهی برای توسعه نوآوری‌های دانش‌محور از طریق مساعدت در تشکیل و تقویت بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط (SMEs) و بخشی از راهبرد اندیشمندانه و هماهنگ برای توسعه ملی محسوب می‌شوند. به هر حال راه‌اندازی پارک علم و فناوری بسیار ارزشمند و نقطه عطفی تلقی می‌شود که با توجه به اهداف و وظایف آن می‌تواند نقش مهمی‌در ارتباط موثر دانشگاه، مراکز پژوهشی، مراکز حوزوی و جامعه و در نهایت رشد و توسعه اقتصاد به همراه داشته باشد. امیدواریم با تلاش‌هایی که می‌شود و حمایت‌ها و تعاملاتی که در بخش‌های مختلف با تمامی‌دستگاه‌های اجرایی دانشگاه‌ها، مراکز حوزوی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ایجاد می‌شود، کمک شایانی به ایجاد فناوری‌های صنعت‌ساز و استفاده از دانش در تولید و اقتصاد در بازارهای بین المللی به‌عمل آوریم.
حکومت قانون در پرتو دادرسی اداری شایع ترین تخلف در دفاتر اسناد رسمی
-تبصره-19-قانون-بودجه-سال-1396-کل-کشور.webp "آیین نامه اجرایی بند(الف) تبصره 19 قانون بودجه سال 1396 کل کشور")
