×

حق بهره مندی از محاکمه عادلانه

حق بهره مندی از محاکمه عادلانه

حق بهره مندی از محاکمه عادلانه

حق-بهره-مندی-از-محاکمه-عادلانه

دکتر محمود آخوندی

حق بهره‏ مندى از محاکمه عادلانه به این معنا است که:

1) هر شهروندى که مورد تعدى قرار گرفته، حق دارد آزادانه در یک دادگاه صالح درخواست احقاق حق کند.

2) هر شهروندى که در معرض اتهام قرار دارد باید بتواند در یک دادگاه بیطرف و مستقل از خود دفاع نماید. این حق، در اعلامیه جهانى حقوق بشر، کنوانسیونهاى جهانى مربوط به حقوق مدنى و سیاسى، قوانین اساسى و حتى قوانین عادى کشورها مورد تایید قرار گرفته است. قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران بویژه در اصول 32، 34، 35،36،37، 38 و39 به زیباترین و کاملترین شکل ممکن از این حق دفاع کرده است. قوانین عادى کشور نیز در این جهت گامهاى مثبتى برداشته است. بنابراین، در این مورد با خلاء قانونگذارى خاصى مواجه نیستیم. چیزى که هست در برخى موارد، شهروندان در راه رسیدن به این حق با موانعى برخورد میکنند. در این مقاله، ضمن بیان این موانع، براى رفع آنها پیشنهادهایى مطرح شده است.

1 .مقدمه

حق بهره ‏مندى از محاکمه عادلانه را مى‏توان به شرح زیر معرفى کرد:
الف - اگر شهروندى مورد تعدى و تجاوز و یا ظلم و ستم قرار گرفت، حق دارد بتواند آزادانه و بدون هیچ رادع و مانعى به یک دادگاه صالح و مستقل و بى‏طرف مراجعه و درخواست احقاق حق و رفع ظلم نماید.

ب - چنانچه شهروندى در معرض اتهام قرار گیرد، باید بتواند در یک دادگاه مستقل و بى‏طرف آزادانه از خود دفاع کند.
براى این دفاع نباید محدودیت‏خاصى وجود داشته باشد.
اگر ابزار و اندیشه دفاعى او مورد توجه قرار نگیرد و دلایل کافى و منطقى بر توجه اتهام وجود داشته باشد که براى دادرسان اقناع وجدانى به وجود آورد و در مقام صدور حکم حکومیت‏برآیند، باید تنها مجازات از پیش تعیین‏شده در قانون مورد حکم قرار گیرد و با رعایت‏حیثیت و کرامات انسانى اجرا شود.

هدف از اجراى مجازات نباید تحمیل شکنجه و درد و عذاب براى محکوم‏علیه باشد.
مجازات در مرتبه نخست‏باید موجبات اصلاح و تنبه بزهکار را فراهم کند و در مرحله بعد بتواند براى او توان زندگى سالم در اجتماع را به ارمغان آورد.

2 . متون و مستندات

حق بهره‏مندى از محاکمه عادلانه با توجه به اهمیت و ارزش فراوانى که دارد و باید هر شهروندى از آن بهره‏مند گردد، در بسیارى از اعلامیه‏هاى حقوق بشر و کنوانسیونهاى جهانى مربوط به حقوق مدنى و سیاسى عنوان گردیده است و در قوانین اساسى و حتى عادى همه کشورها نیز مورد تایید و تاکید قرار گرفته و مى‏گیرد.
از جمله:

الف - در ماده 10 اعلامیه جهانى حقوق بشر مجمع عمومى سازمان ملل متحد، مصوب 10 دسامبر 1948م.
مطابق با19 آذرماه‏1327ه.ش.
آمده است: «هر کس با مساوات کامل حق دارد که دعوایش به وسیله دادگاه مستقل و بى‏طرفى، منصفانه و علنا رسیدگى بشود و چنین دادگاهى درباره حقوق و الزامات او یا هر اتهام جزائى که به او توجه کرده باشد، اتخاذ تصمیم نماید.»

ب - در بند ب ماده‏19 اعلامیه اسلامى حقوق بشر (بیانیه قاهره)، مصوب چهاردهم محرم 1411ه.ق.
مطابق با 5 اوت 1990م.
مى‏خوانیم: «...مراجعه و پناه‏بردن به دادگاه، حقى است که براى همه تضمین شده است...» و نیز در بند«ه» همان ماده تاکید شده است‏بر اینکه: «متهم، بى‏گناه است تا اینکه محکومیتش از راه محاکمه عادلانه‏اى که همه تضمین‏ها براى دفاع از او فراهم باشد، ثابت گردد.»

ج - در ماده 14 میثاق حقوق مدنى و سیاسى مصوب‏16 دسامبر1966م.
مذکور است: «همه در مقابل دادگاهها و محاکم دادگسترى برابر هستند.
هر کس حق دارد به اینکه به دادخواهى او منصفانه و علنى در یک دادگاه صالح، مستقل و بى‏طرف تشکیل‏شده، طبق قانون رسیدگى شود و آن دادگاه درباره حقانیت اتهامات جزائى او یا اختلافات راجع به حقوق و الزامات امور مدنى اتخاذ تصمیم نماید...»

د - اصول 32، 34، 35،36،37، 38 و سى و نهم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران به نداى جهانى حق بهره‏مندى از یک محاکمه عادلانه پاسخ مثبت گفته و اصول کلى آن را به زیباترین و کاملترین شکل ممکن بیان نموده است و با الهام از منبع فیاض فقه و منبع وحى همه آنها را به کمال رسانده است.

ه - قوانین عادى جمهورى اسلامى ایران نیز در جهت هرچه بهتر بارورشدن اصول بهره‏مندى از حق محاکمه عادلانه قدمهاى بسیار مثبتى برداشته و به نوبه خود قواعد جالب‏توجهى انشا کرده است تا راه هر نوع تعدى و تجاوز قانونى و عملى به حق یادشده مسدود گردد که هر یک در جاى خود بیان خواهد شد.

3 .شرایط بهره‏مندى

براى امکان برخوردارى از حق بهره‏مندى از یک محاکمه عادلانه، وجود شرایط و امکانات زیر ضرورى است:
1 - وجود تعداد کافى دادگاه مستقل: براى بهره‏مندى از محاکمه عادلانه وجود دادگاههاى مستقل، نخستین شرط به شمار مى‏آید.
مراجع قضایى کشورها باید به اندازه‏اى توسعه و گسترش یابند که به سهولت، آمادگى رسیدگى و احقاق حق را داشته باشند و بتوانند به هر دعوى، شکایت و اتهام در اسرع وقت رسیدگى، احقاق حق، فصل خصومت و یا اجراى عدالت کنند.
براى تحقق بخشیدن به این امر در سازمان دادگاهها، اصول خاص دادرسى عادلانه باید حاکمیت داشته باشد.
نادیده‏گرفتن هریک از این اصول، ممکن است‏حق بهره‏مندى را متزلزل نماید.

اصول حاکم بر دادگاهها را مى‏توان به دو دسته تقسیم کرد: اصول مربوط به سازمان و نیروهاى انسانى دادگاههاى رسیدگى‏کننده و اصول مربوط به تضمین حقوق اصحاب دعوى و خصوصا متهم.

الف - اصول مربوط به سازمان و نیروهاى انسانى دادگاههاى رسیدگى‏کننده:
آنچه که در این رهگذر براى یک دادرسى عادلانه ضرورت دارد عبارتند از:
اول: حضور فعالانه دادرسان مستقل، بى‏طرف، متخصص و دانانداشتن تخصص، عدم آشنایى کامل دادرسان با قوانین و موازین قضایى و مستقل‏نبودن و تابع امر و نهى قرار داشتن آنان، ارکان دادرسى عادلانه را متزلزل مى‏کند.
براى پیاده‏کردن این اندیشه باید در تامین نیروى انسانى دادگاهها نهایت دقت‏به عمل آید و شایستگى فردفرد قضات ارزیابى و از طرف شوراى عالى صالح قضایى مورد تائید قرار گیرد.

در تشکیل دادگاهها دو روش مى‏تواند مورد توجه قرار گیرد:
1 .روش وحدت قاضى

2 .روش تعدد قاضى
نظام وحدت قاضى، یک روش کم‏خرجى است و از این حیث‏براى کشورهایى که درآمد کافى ندارند راهکار مناسبى به شمار مى‏آید.
اما داراى این عیب مهم است که قاضى واحد به سهولت مرتکب اشتباه مى‏شود و به آسانى مى‏توان او را مورد تهدید و یا تطمیع قرار داد و از این لحاظ براى تامین امنیت قضایى نمى‏تواند مطلوب باشد.

سیستم تعدد قاضى هرچند روش پرخرجى است، اما در برابر، این مزیت را دارد که اشتباهات قضایى را به حداقل‏ممکن مى‏رساند.
بعلاوه، هیاتى از قضات را نمى‏توان به سهولت مورد تهدید و یا تطمیع قرار داد.
اضافه بر آن، رایى که به وسیله هیاتى از قضات صادر مى‏شود، از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است.
افراد جامعه و طرفین دعوى و حتى خود محکوم‏علیه نسبت‏به آن با دیده احترام مى‏نگرد.
به این لحاظ لااقل جرایم مهم باید به وسیله هیاتى از قضات مورد رسیدگى قرار گیرد.

خوشبختانه در کشور ما طبق قانون تشکیل دادگاههاى عمومى و انقلاب در دادگاههاى تجدیدنظر استان روش تعدد قاضى پیش‏بینى شده است و امید است این امر طلیعه خوبى باشد براى پذیرش روش تعدد قاضى در کلیه دادگاهها و یا لااقل براى جرایم مهم و انشاى مجازاتهاى سنگین.

دوم: صلاحیت نسبى
هر قاضى با توجه به میزان سابقه خدمت و توان فکرى و عملى مى‏تواند به پرونده‏ها رسیدگى کند.
تقسیم پرونده‏ها بین قضات به صورت مساوى بدون سبک و سنگین‏کردن آنها و احراز توان قاضى رسیدگى‏کننده، اساس محاکمه عادلانه را متزلزل مى‏کند.

باید ترتیبى اتخاذ گردد تا به موجب قانون، پرونده‏هاى مستلزم کیفرهاى سنگین مانند: اعدام، صلب، رجم و قطع، به وسیله قضاتى مورد رسیدگى قرار گیرد که توان علمى و سابقه قضایى قابل قبولى داشته باشند.
از این لحاظ قانون تشکیل دادگاههاى عمومى و انقلاب باید اصلاح گردد.

ب - اصول مربوط به تضمین حقوق اصحاب دعوى، بویژه متهم.

اول: اصول مربوط به تضمین حقوق شاکى
در یک دادرسى عادلانه، شاکى و یا مدعى خصوصى باید از حقوق زیر بهره‏مند گردد:
تعقیب جرایم قابل گذشت، منوط به شکایت متضرر از جرم باشد و گذشت او سبب موقوفى تعقیب گردد.
گذشت‏شاکى یا مدعى خصوصى در جرایم غیرقابل گذشت از کیفیات مخففه به شمار آید.
پرداخت ضرر و زیان مدعى خصوصى از شرایط اعطاى آزادى مشروط، قرار تعلیق تعقیب و حکم مجازات تعلیقى شناخته شود.
شاکى خصوصى باید بتواند ضرر و زیان خود را مورد مطالبه قرار دهد و حق اعتراض نسبت‏به قرارهاى موقوفى تعقیب، منع تعقیب و حکم برائت داشته باشد.

خوشبختانه تمامى این حقوق و مزایا در قوانین موضوعه جمهورى اسلامى ایران مورد شناسایى قرار گرفته و از این یث‏به جرات مى‏توان گفت که قوانین جمهورى اسلامى نه‏تنها با اعلامیه‏هاى حقوق بشر سازمان ملل متحد و اعلامیه قاهره و میثاق حقوق مدنى و سیاسى تطبیق کامل دارد، بلکه مى‏تواند سرمشق و الگوى خوب و کاملى براى سایر کشورها نیز باشد.

دوم: اصول مربوط به تضمین حقوق متهم
حق داشتن وکیل‏مدافع، امکان انتخاب وکیل تسخیرى، علنى‏بودن دادرسیها، شرکت هیات منصفه در جرایم مطبوعاتى و سیاسى، نظارت دیوان عالى کشور بر حسن اجراى قوانین، قابل تجدیدنظر بودن بعضى از احکام، قابل واخواهى‏بودن احکام غیابى، تفهیم اتهام و تذکر به اینکه مواظب اظهارات خود باشد، ممنوعیت دوبار مجازات به خاطر یک عمل، تعبیر و تفسیر قوانین کیفرى به نفع متهم، حاکمیت اصل قانونى‏بودن جرایم و مجازاتها و اصل برائت و...
از جمله اصول مهم و شناخته‏شده دادرسیهاى عادلانه است که در قوانین جزائى جمهورى اسلامى ایران به تفصیل و با ژرف‏نگرى بیان شده است و لزومى به تکرار آنها وجود ندارد.

4 .پیشنهادها

چنانچه ملاحظه شد در نظام قضایى جمهورى اسلامى ایران بسیارى از اصول مهم و شناخته‏شده دادرسیهاى عادلانه در قوانین موضوعه را پیش‏بینى کرده است و از این حیث مى‏توان گفت کلیه اصول موجود در اعلامیه‏هاى جهانى حقوق بشر و کنوانسیونهاى بین‏المللى در قوانین مصوبه داخلى وجود دارد و با خلاء تقنینى خاصى مواجه نیستیم، مع‏الوصف در بعضى موارد، ابهام و اجمال قوانین سبب مى‏شود که دادرسى عادلانه مورد تردید قرار گیرد.
این موارد ولو اندک باید مورد توجه و اصلاح قرار گیرد.
از جمله:

1 - چون در قانون تشکیل دادگاههاى عمومى و انقلاب مرحله تحقیقات مقدماتى از مرحله دادرسى تفکیک نشده است و معیارى نیز براى این تفکیک وجود ندارد، در نتیجه، حقوق شهروندان و مراجعین به دادگسترى و مخصوصا متهم از دو لحاظ تضییع مى‏گردد:
الف - از لحاظ شرکت وکیل‏مدافع در دادرسیهاى جزایى که در مرحله تحقیقات مقدماتى اجبارى نبوده و وکیل، فعالیت دفاعى مهمى به عهده ندارد.
اما در مرحله دادرسى در بعضى موارد شرکت وکیل اجبارى است و باید فعالیت دفاعى مهمى داشته باشد.

ب - از لحاظ زمان علنى‏بودن دادرسى، که در مرحله تحقیقات مقدماتى سرى و در مرحله دادرسى علنى است.

در این دو رهگذر با عنایت‏به ابهام و اجمال قوانین یک نوع استبداد قضایى حاکمیت‏یافته است.
در نتیجه، نحوه شرکت وکیل‏مدافع و علنى یا سرى‏بودن رسیدگى به نظر حاکم دادگاه بستگى دارد.

2 - در رسیدگى به جرایم مطبوعاتى، هیات منصفه در مرحله دادرسى در دادگاه اظهارنظر مى‏کند.
اما مى‏دانیم پرونده امر تا به مرحله دادگاهى برسد، به عنوان تحقیقات مقدماتى و به بهانه اخذ تامین، متهم مطبوعاتى دور از نظر هیات منصفه بازداشت مى‏شود.
باید ترتیبى اتخاذ گردد که اخذ تامین از متهم در جرایم مطبوعاتى و حتى در جرایم سیاسى با نظر هیات منصفه صورت بگیرد والا نظر نویسندگان قانون اساسى تامین‏شده به شمار نمى‏آید.

3 - با تشکیل دادگاههاى عمومى و انقلاب و انحلال دادسراهاى عمومى و انقلاب و از بین‏رفتن صلاحیت نسبى کیفرى، این مشکل به وجود آمده است که قضات جوان و کم‏تجربه در ابتداى کار به پرونده‏هاى مهم و مستلزم مجازاتهاى سنگین رسیدگى مى‏کنند.
پیشنهاد مشخص من این است که براى رسیدگى به پرونده‏هاى مستلزم مجازات اعدام، صلب، رجم، قصاص نفس و اطراف و قطع باید قاضى رسیدگى‏کننده حداقل 10 سال سابقه خدمت قضایى داشته باشد.

4 - انحلال دادسرا و فقدان یک نهاد تعقیب سبب شده است که پى‏گرد بسیارى از جرایم با اشکال مواجه شود و سازمان و یا مقامى که خود را مکلف و موظف به این امر بداند و با علاقه‏مندى در صدد تعقیب جرایم برآید وجود ندارد.

تاسیس یک نهاد تعقیب مورد پیشنهاد است.

5 - آزادى مراجعه به دادگاه زمانى وجود خواهد داشت که شهروند بتواند بدون رادع و مانع به آن مراجعه کند.
اگر براى این مراجعه مانعى وجود داشته باشد، حق مراجعه متزلزل مى‏شود.
پرداخت هزینه، نوعى مانع به شمار مى‏آید.

با توجه به توضیح فوق، پرداخت هزینه براى شکایت کیفرى و اعتراض به محکومیتهاى جزایى به نحو مقرر در بعضى از قوانین، توجیهى ندارد و باید مورد اصلاح قرار گیرد.
مخصوصا هزینه اعتراض به محکومیتهاى جزایى جدا باید از بین برود.

6 - تجدید نظرخواهى به نحو مقرر در قانون تشکیل دادگاههاى عمومى و انقلاب، قلمرو گسترده‏ترى پیدا کرده است.
گرچه تجدید نظرخواهى فى حد نفسه یک امر مطلوب است، اما نباید به اندازه‏اى گسترش یابد که قطعیت احکام را متزلزل نماید.

7 - تعزیرات حکومتى به نحو و شکل موجود در جمهورى اسلامى ایران، دادگاه به معناى واقعى حکم نیست.
صادرکنندگان راى در این سازمان نیز قاضى به شمار نمى‏آیند، رتبه قضایى ندارند، کارآموزى قضایى نمى‏بینند، مستقل نیستند و تابع نظر مقامات بالاتر مى‏باشند و با این کیفیت مجازاتهاى سنگین هم مورد حکم قرار مى‏دهند که محتواى آنها از نظارت دیوان عالى کشور نیز خارج است.
وجود این نوع نهادها حق بهره‏مندى از یک محاکمه عادلانه را نابود مى‏سازد.

    

پست های مرتبط

افزودن نظر

مشترک شدن در خبرنامه!

برای دریافت آخرین به روز رسانی ها و اطلاعات ، مشترک شوید.