چگونه مشکلات خط فارسی را حل کنیم؟

ابراهیم خدایار معتقد است، راه حل مشکلات خط فارسی، طراحی نرم‌افزاری با یک مخزن اطلاعاتی قوی است. 

او می‌گوید، کسانی که پیشنهاد تغییر خط فارسی را می‌دهند، با ذات زبان و اصول بدیهی زبان‌شناسی آشنا نیستند و سخنان‌شان هیچ اساسی ندارد. 

این پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با خبرنگار ادبیات خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، درباره مشکلات رسم‌الخط فارسی گفت: همه رسم‌الخط‌های موجود، چه در کشورهای غربی، چه در کشورهای عربی سامی‌زبان و چه در کشورهای جنوب شرق آسیا دارای اشکالاتی هستند که اغلب آن‌ها به نشان ندادن آواها مربوط است. 

خدایار افزود: هیچ‌کدام از رسم‌الخط‌های موجود در جهان نمی‌توانند به‌درستی آواهای خود را منعکس کنند. همه خط‌ها این مشکل را دارند. این مشکل در این موضوع ریشه دارد که زبان پدیده‌ای زنده و مرتب در حال تحول است، اما خط پدیده ثابتی است و نمی‌تواند تحول‌های زبان را منعکس کند، بنابراین اگر اشکالی دیده می‌شود، یک پدیده عام بین همه خط‌های دنیاست. 

او سپس عنوان کرد: بعضی از خط‌ها در دوره‌هایی با تغییراتی در آواهای‌شان بر برخی از این کاستی‌ها غلبه کرده‌اند. زبان‌شناسان نیز برای رفع این نقیصه، الفبای آوانگاری اختراع کرده‌اند که طبیعتا هیچ‌گاه نمی‌تواند در خط طبیعی به کار رود. 

خدایار در ادامه عنوان کرد: از جمله ویژگی‌های خط فارسی که برخی آن را اشکال می‌دانند، مسائل جدانویسی و پیوسته‌نویسی است. ویژگی دیگر، وجود آواهایی است که چند نشانه در خط دارند؛ مثل «س»، «ص» و «ث» که همگی نماینده یک آوا هستند و از آن‌سو نشانه‌ای مثل «و» را داریم که چند آوا را نشان می‌دهد یا گاه نمایانگر هیچ آوایی نیست. 

او گفت: همه این‌ ویژگی‌ها در سایر خط‌ها هم هست؛ مثلا در زبان ما تنها نشانه‌ای که در چندین کلمه نوشته می‌شود، اما تلفظ نمی‌شود، همین نشانه «و» است، اما در خط انگلیسی، ‌فرانسوی و روسی تعداد بیش‌تری از حروفی که نوشته می‌شوند، اما خوانده نمی‌شوند، وجود دارند. 

خدایار در ادامه اظهار کرد: این ها ویژگی‌های خط هستند که گاهی به نام نقص خوانده می‌شوند و همه ریشه تاریخی دارند، چرا که در هر صورت ما از زبان عربی تأثیر گرفته‌ایم و بخشی از کلمات زبان عربی با الفبای عربی وارد زبان ما شده‌اند، خط ما هم به هرحال خطی عربی است. این‌ها می‌توانند مشکلات را پررنگ‌تر کنند، اما از نظر من، این‌ها ویژگی‌های خط ما هستند. 

او افزود: نکته دیگر در خط فارسی این است که ما در این خط اغلب واکه‌های کوتاه را نمی‌نویسیم؛ هرچند گوینده یا خواننده فارسی می‌تواند در بافت آن را تشخیص دهد. حتا ننوشتن این مصوت های کوتاه حُسن هم محسوب می‌شود؛ چرا که گوینده‌های یک زبان با استفاده از این ویژگی می‌توانند چرخش آوایی را در کلمه حفظ کنند؛ مثلا سجده در خط فارسی به یک شکل نوشته می‌شود، اما می‌تواند به شش شکل خوانده شود. نوشتن کلمات با یک واکه کوتاه خاص تحمیل یک آوا به سخن‌گویان زبان است. هر چند این امر در آموزش ایجاد اشکال می‌کند، اما با خط آوانگار می‌توان این مشکلات را حل کرد و زبان‌آموز به مرور با تلفظ کلمات آشنا می‌شود. 

خدایار همچنین اظهار کرد: دشوارترین خط‌ها از لحاظ آموزش، خط‌های هجانگار و آوانگار مثل خط‌های هجانگار چینی و ژاپنی هستند، اما این موضوع به پیشرفت گویندگان این زبان‌ها لطمه‌ای وارد نکرده است و ما امروز شاهد پیشرفت آن‌ها در جهان هستیم. در گذشته عده‌ای با این پیش‌فرض غلط که پیشرفت یا عقب‌ماندگی کشورها با خط‌شان ارتباط مستقیم دارد، نتیجه می‌گرفتند که اگر کشورهای شرقی می‌خواهند پیشرفت کنند، باید با خط غربی‌ها بنویسند. غلط بودن این پیش‌فرض در نیم قرن اخیر نمایان شده است. 

او در ادامه گفت: راه حل مشکلات خط فارسی، طراحی نرم‌افزاری است که با یک مخزن اطلاعاتی قوی این مشکلات را حل کند. من فکر می‌کنم با توجه به قدم‌هایی که به‌صورت ابتدایی برداشته شده، چنین امری محتمل است. 

خدایار همچنین گفت: یکسان‌سازی رسم‌الخط زمان می‌خواهد. فرهنگستان برای یکسان‌سازی در خط، دستور خط مناسبی تدوین کرده است که می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد؛ هرچند یکسان‌سازی در خط شاید هیچ‌گاه اتفاق نیفتد و این موضوع به ذات خط مربوط است. 

او در ادامه درباره آموزش رسم‌الخط گفت: در این زمینه آموزش و پرورش مهم‌ترین نهاد است، چون یک نهاد آموزشی است. گرچه در آموزش و پرورش هرقدر قوانین رسم‌الخط ساده‌تر باشند، آموزش راحت‌تر خواهد بود، اما دشواری در آموزش خط هم سد راه پیشرفت نیست. 

خدایار همچنین گفت: کسانی که پیشنهاد تغییر خط فارسی را می‌دهند، با ذات زبان و اصول بدیهی زبان‌شناسی آشنا نیستند. این پیشنهاد از صد سال پیش و در دوره آخوندزاده مطرح شد، اما در این سال‌ها مشخص شده است که سخنان این افراد هیچ اساسی ندارد