جایگاه مهریه در حقوق خانواده

حقوق خانواده در حقیقت یک نگاه روشمند به حقوق زن، مرد و فرزندان در نظام خانواده خواهد بود. خانواده متشکل از افرادی است که بر اساس یک ازدواج هسته آن شکل می‌گیرد و فرزندان افراد ثابتی هستند که به مجموعه خانواده اضافه می‌شوند وبر اساس آن هسته خانواده شکل می‌گیرد. در این میان بحث مهریه که یکی از اساسی‌ترین حقوق زن محسوب می شود و تاثیری شگرف بر سایر مناسبات خانوادگی دارد از اهمیتی دوچندان برخوردار است.

 

 به منظور بررسی این موضوع با دکتر فائزه عظیم‌زاده اردبیلی، مدرس دانشگاه امام صادق (ع) گفت‌وگو کرده‌ایم.

 

این مدرس دانشگاه در تعریف حقوق خانواده با بیان این که یقینا افراد خانواده هر یک از حقوق و وظایفی برخوردار هستند و در نظام حقوقی اسلام رابطه متقابلی بین حقوق و تکالیف هر فرد وجود دارد، عنوان می‌کند: حق و تکلیف مانند دو روی یک سکه هستند که انسان نسبت به طرف مقابل خودش حقوقی دارد و از او وظایفی را طلب می‌کند و طرف مقابل نیز وظیفه ادعا را دارد و همین انسان نسبت به آن فرد وظایفی را دارد که باید ادعای مسئولیت بکند که به این تکالیف گفته می‌شود. در نظام خانواده زن و مرد حقوق و تکالیف مالی و غیرمالی نسبت به هم دارند.

 

وی در این باره مثالی زده و می‌گوید: برای مثال، نفقه یک حق مالی برای زن محسوب می‌شود، در حالی که اگر به قرینه نگاه کنیم برای یک مرد یک تکلیف مالی حساب می‌شود یعنی حق زن است که نفقه را از مرد مطالبه کند و وظیفه مرد است که نفقه را ادا و پرداخت کند. این رابطه حقوق و تکالیف در جامعه و در سطح خانواده وجود دارد و در حقیقت نظام حقوق خانواده یک نظام روشمند و متشکل از حقوق فرزند حقوق زن به عنوان مادر و همسر و حقوق شوهر به عنوان پدر و مرد خانه تعریف می‌شود. رابطه متقابلی بین حقوق مادر و فرزند، پدر و فرزند، و همچنین پدر و مادر وجود دارد که در حقیقت نظام خانواده مبتنی بر آن تعریف می‌شود. 

 

طبیعی است که خانواده در نظام دینی از یک اهمیت خاصی برخوردار است و اگر خانواده مبتنی بر قوانین و اصول اخلاقی شکل بگیرد، تعارضات بعد از تشکیل خانواده به وجود نمی‌آید به عبارت دیگر یک خانواده مستحکم مبتنی بر اخلاق‌مدار و حقوق‌مدار خواهد بود که اسلام از آن به عنوان نهاد مقدس یاد می‌کند. 

 

قرآن کریم از ازدواج و تشکیل خانواده به عنوان میثاق غنی، پیمان مستحکم یاد می‌کند و به زوجین امر می‌کند که در انتخاب همسر باید نهایت دقت را بکنند و به جای توجه به مادیات به زیربناهای اخلاقی و پایبندی دینی توجه کند چرا که اگر پایبندی دینی و اخلاقی در فردی وجود داشته باشد برای خانواده‌اش تلاش می‌کند تا یک خانواده مرفه و سالم را طراحی کند اما انسان‌های که متعهد نیستند و وظایف شرعی را به راحتی زیر پا می‌گذارند در برابر خدا تکبر می‌کنند ادای واجبات را در برابر خدا نمی‌کنند، این افراد نسبت به همسرشان نیزاحساس مسئولیت نمی‌کنند وقتی انسان در برابر خدا وظیفه‌اش را زیر پا بگذارد مطمئنا در برابر بنده‌های خدا هم احساس مسئولیت نمی‌کند. 

 

عظیم زاده با اشاره به اینکه اساس شکل‌گیری حقوق خانواده در اسلام مبتنی بر انتخاب صحیح و فردی با معیارهای اخلاقی، انسانی و دین‌مدارانه است، می‌افزاید: لازمه عقل، شرط عقل و شرط احتیاط و آگاهی این است که دختر و پسر در مرحله اول ازدواج از حقوق خودشان آگاه باشند و بر اساس آگاهی قدم بردارند. بیشتر پرونده‌ها که در حال حاضردر دادگاه‌های خانواده‌ها وجود دارد ناشی از این مساله است که دختراز مسایل حقوقی خود مطلع نبود یا پسر در حین انعقاد عقد از وظایفی که قبول کرد، آگاهی نداشته است و بعد از تشکیل خانواده با وظایف حقوقی سنگین مواجه می‌شود. 

این کارشناس حقوق خانواده در پاسخ به این سوال که مسوولیت خانواده در اسلام چگونه طراحی شده است، توضیح می‌دهد: یکی از حقوق و تکالیف متقابلا که در حقوق خانواده طرح می‌شود مساله مسکن و نفقه خانواده که در ماده 1105 قانون مدنی ریاست خانواده به شوهر داده ‌شده است. تصور همگان در این است که اسلام مرد را رییس خانواده شمرد و برخی آن را تضعیف زن تصور کنند در حالی که این تصور اشتباه است. این مساله تضعیف زن محسوب نمی‌شود  بلکه اعطای ریاست خانواده به مرد، به منزله ریاست امور اجرایی و اقتصادی و تصمیم‌گیری در مشاغل و مناصب بیرون است و در حقیقت ریاست امور اقتصادی و اجرایی به مرد سپرده شده ومرد موظف به ادعای وظایف مالی است در اسلام هیچ وظیفه و تکلیف مالی به دوش زن گذاشته نشده است.  مرد باید تلاش کند تا راحتی عائله‌اش را مهیا کند طبعا خداوند متعالی برای این تکلیف و وظیفه سنگین اختیارات را نیز در نظر گرفته است و این اختیارات همان قدرت ریاستی است که به او داده می‌شود زیرا لازمه اخذ وظایف و تکالیف از یک انسان دادن یک مجموعه از اختیارات به او است که بر اساس اختیارات درست عمل کند و به وظایفش پایبند باشد. 

وی در مقام تبیین جایگاه مهریه در حقوق خانواده از نظر اسلام می‌گوید: در اسلام به مهریه توجه زیادی شده  و یکی از حقوق زوجه است چون مهریه جزو حقوق زن محسوب می‌شود. حق طلاق در اسلام به مرد داده شده است و حق نفقه به زن داده شده مراد از حق نکاح که به زن داده شده؛ مجموعه از حقوقی است که برای یک خانم قبل و بعد از ازدواج طراحی می‌شود.  

 

عظیم زاده در این باره ادامه می‌دهد: در فقه اسلامی ما انتخاب کننده ازدواج دختر است در حالی‌که سنت‌های حاکم بر جامعه متاسفانه بعضا خلاف این را در جامعه طراحی می‌کند. مهریه حق مالی زوجه حساب می‌شود و از تکالیف مالی مرد حساب می‌شود و در موارد مختلف قانون مدنی ماده 1078 الی 1101 به مساله مهریه زنان از قبیل چگونگی پرداخت مهریه، ماهیت مهریه، میزان مهریه، مهریه باید قابلیت استفاده داشته باشد، تعیین مهریه  با مقتضیات شرع و قوانین پرداخته شده است. فلسفه وجودی مهریه در حقیقت این است که مرد با تعیین مهریه نوعی علاقه، مهر و محبتش را  به همسرش در حین ازدواج ابراز می‌کند. وی دراین باره می‌افزاید: مهریه قیمت و ارزش زن نیست. مهریه در حقیقت یک پشتوانه اقتصادی است منتهی پشتوانه‌ا‌ی که با مقتضیات جامعه و شرع سازگاری داشته باشد. اگر مهریه زن را قیمت زن حساب کنیم، گویی زن را در عقد ازدواج به فروش می‌رسانیم در حالی‌که در فقه امامیه اصلا اعتقادی به این مساله نیست. مهر ارزش زن حساب نمی‌شود بلکه  یک ادعای احترام مالی از سوی مرد نسبت به همسرش در اول ازدواج است. پدید آمدن مهریه در حقیقت نتیجه یک تدبیر ماهرانه است که خداوند متعالی در خلقت و آفرینش زن و مرد قرار داده است و مهریه با حیا و عفاف زن یک رابطه مرتبط دارد. زن با الهام فطری دریافته است  که عزت و احترامش به این است که خودش را به رایگان در اختیار همسرش قرار ندهد و در حقیقت در قبال دریافت هدیه حاکی از مهر و محبت شوهرش، خودش را در اختیار همسر قرار می‌دهد و با اقتضای حیا و عفت خودش در این امر وفادار به شوهرش می‌ماند و این نشان می‌دهد که مهریه در حقیقت یک تدبیری ماهرانه خداوند متعال است که نشانه صداقت راستی مرد نسبت به زن حساب می‌شود چون مهر صدقه هم گفته می‌شود، نه صدقه به معنای بخشش به فقیر بلکه صداقت که نشانه صداقت.

این مدرس دانشگاه درباره جایگاه مهریه  قبل از اسلام، خاطرنشان می‌کند که قبل از اسلام نیز مهریه وجود داشته و ادامه می‌دهد: اما قرآن کریم مهر را نظام‌مند ‌کرده و در حقیقت نوعی شرایط قانونی و عملکردی برای مهریه طراحی می‌کند در آیات 236، 237 و 241 سوره بقره و آیه 4 سوره نساء، 28 و 27 سوره قصص، آیه 49 سوره احزاب، مرد در کمال رضایت و بر اساس توانمندی خودش مهریه را به زن ببخشد و در اینجا نکته مهم این است که آیا مقدار مهریه زن باید آنقدر زیاد و خارج از توان مرد باشد؟ 

 

وی در پاسخ به این سوال به مواد قانونی اشاره کرده و می‌افزاید: در ماده 1080 قانون مدنی تعیین مهریه را منوط به توافق طرفین قرار داده است در مواد دیگر این قانون ذکر می‌شود که باید مهر به گونه‌ای باشد که مرد بتواند ولو در دراز مدت آن را پرداخت کند. اگر مقدار مهریه آنقدر سنگین باشد که مرد اگر تا آخر عمرش تلاش بکند، نتواند آن مهریه را پرداخت بکند. تعیین این مهریه اساسا باطل است لذا مواد قانون به این مساله تصریح می‌کند که باید مهریه قابل دریافت و پرداخت باشد. اکنون بسیاری دعوا در دادگاه‌ها مطرح است که حاکی از عدم توانمندی مرد در پرداخت مهریه است و زنان هم دریافت و وصول مهریه را مطالبه می‌کند و به عبارت دیگر مهریه‌شان را  به اجرا می‌گذارند در حالی‌که صدور اجرایه و ضمانت اجرای وصول مهریه برای زمانی است که مرد قابلیت پرداخت داشته باشند با وجود قانون عسر و هرج و این که اگر مرد ناتوان از پرداخت عندالمطالبه باشد،‌ بنابراین مرد نمی‌تواند مهریه را یک جا پرداخت کند این مهریه تقسیط می‌شود که در نهایت 10 یا 20 سال هیچ ارزش مالی برای زن نخواهد داشت بنابراین دختران و پسران در ضمن انعقاد عقد ازدواج باید توجه کنند که پسران بر اساس توانمندی خودشان مهریه را تعیین کنند تا بر اساس احساس، تحت دینی قرار نگیرند و زنان توجه داشته باشند که اگر مهریه کلان هم برای خودشان طراحی کردند و شوهرشان توان پرداخت آن را نداشت عملا نمی‌تواند از مقدار مهرشان استفاده کنند لذا باید مقدار مهر با توجه به شان و منزلت دختر قابل پرداخت از سوی مرد باشد که نتیجه آن ثمربخش است. 

وی با اشاره به ماده واحده‌ای که به ماده 1082 قانون مدنی در سال 1376 الحاق شده، می‌گوید: تبصره‌ای وجود دارد که در آن به محاسبه مهریه به نرخ روز پرداخته است که در آن بر اساس شاخص قیمت اعلامی از سوی بانک مرکزی و شاخص قیمت در سال وقوع عقد مهریه طراحی می‌شود یعنی اگر خانمی در سال 1315 مهریه‌اش مبلغ 500 تومان وجه رایج بود وقتی این مبلغ به نرخ روز محاسبه می‌شود به یک میلیون 418 هزار تومان تبدیل می‌شود. بنابراین محاسبه مهریه به نرخ روز هم از مواردی است که در قانون پیش‌بینی شده و زوجین باید به آن توجه بکنند. 

این حقوقدان در ادامه به حق حبس زوجه در مقابل عدم دریافت مهریه هم اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: حق حبس نکته‌ای است که در مساله مهریه وجود دارد و اگر دختر خانمی قبل از اولین رابطه زناشویی از روابط زناشویی ممانعت کند و به همسرش بگوید تا مهریه‌ام را نداده‌ای خودم را در اختیار تو قرار نمی‌دهم. این موضوع تحت عنوان حق حبس در ماده 1085 طراحی شده است.

 

وی در مقام تبیین دلیل این موضوع می‌افزاید: زیرا حق حبس به این معناست که تا زمانی که مهریه داده نشده زن از تمکین جنسی خودداری می‌کند. اما بعد از روابط زناشویی حق حبس زن زایل می‌شود و زن از این طریق نمی‌تواند به مهریه دسترسی پیدا کند و باید از طریق مواد دیگر قانونی مهرش را به اجرا بگذارد.

 

اساس خانواده در اسلام بر صلح ومحبت بنا شده است ولی قواعد اسلام به این اکتفا نکرده و روابط صحیح خانوادگی را به دقت تبیین کرده‌اند. قوانین خانواده در کشور ما نیز بر همین اساس حقوق خانواده را تشکیل داده و راهکارهای دقیقی برای محافظت از آنها و از آن جمله مهریه که یکی از اساسی‌ترین حقوق مالی زوجه است مدنظر قرار داده‌اند. نکته مهم اینجاست که اعضای خانواده در کنار اینکه باید از حقوق خود آگاه باشند باید حیطه روابط خود را بر مدار اخلاق سامان دهند تا ایجاد اختلافات به حداقل کاهش یابد.