چالش های علوم جنایی در رویارویی با جرایم پیشرفته
گذشت زمان و رشد تکنولوژی باعث خلق جرایم نوینی شده است این جرایم شاخه‌های مختلف علوم جنایی از جمله حقوق کیفری ماهوی، حقوق کیفری شکلی، جرم‌شناسی و علوم جرم‌یابی را به چالش کشانده‌اند؛ چنانکه می‌توان گفت قوانین موجود پاسخگوی مناسبی برای این‌گونه از جرایم مدرن نیستند و به تعبیری جامعه‌شناسانه، نظام حقوقی در رویارویی با این جرایم به تأخر مبتلا گردیده است
فرزاد حاتم‌زاده، دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، وکیل پایه یک دادگستری
گذشت زمان و رشد تکنولوژی باعث خلق جرایم نوینی شده است. این جرایم شاخه‌های مختلف علوم جنایی از جمله حقوق کیفری ماهوی، حقوق کیفری شکلی، جرم‌شناسی و علوم جرم‌یابی را به چالش کشانده‌اند؛ چنانکه می‌توان گفت قوانین موجود پاسخگوی مناسبی برای این‌گونه از جرایم مدرن نیستند و به تعبیری جامعه‌شناسانه، نظام حقوقی در رویارویی با این جرایم به تأخر مبتلا گردیده است.
این جرایم شبیه سونامی بسیار خطرناک و خزنده‌ای هستند که امنیت ملی و جهانی را تهدید می‌کنند؛ بنابراین گونه‌شناسی، ارائه یک تعریف جامع در پرتو اجماع جهانی و اتخاذ یک سیاست جنایی مطلوب، جهت مقابله با آن ضروری و امری حیاتی است. در این مقاله تلاش شده است از منظری تماشاگرایانه چیستی و چرایی جرایم پیشرفته و چالش‌های پیش روی آن مورد بحث قرار گیرد.
فرآیند نوشوندگی و به تعبیری «نهاد ناآرام جهان» بر ما بانگ می‌زند که کائنات ماهیتی تحولی و تکاملی دارند. پدیده جرم نیز از این قاعده مستثنا نیست. شکل‌گیری فناوری جدید در دهه چهل شمسی و اتحاد فناوری اطلاعات و ارتباطات با فناوری رسانه‌ای در دهه شصت، باعث «مرگ فاصله‌ها» و «انقباض گیتی» در نظر بشر شد. در نتیجه، در این عصر شئون خرد و کلان زندگی اجتماعی وارد فاز و فضای جدیدی گردید که به تعبیری می‌توان این عصر را «عصر سرعت تغییر» نامید. جوامع جدید میزبان جرایم جدید و تحولات ناشی از آن باعث خلق «مجرمان پیشرفته‌ای» گردیده است. این مجرمان فوق‌العاده خطرناک، توان ارتکاب گونه‌های مرسوم جرم به شیوه‌ای نامرسوم را دارا می‌باشند و دست به ارتکاب اعمال مجرمانه‌ای می‌زنند که پیش از این به هیچ روی امکان‌پذیر نبوده است. در پرتو این تحولات، روابط جدیدی شکل گرفته است و ارزش‌ها و تعاملات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حقوقی ویژه‌ای به وجود آمده است که با تعاملات سنتی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارد. تبعاً مشکلات ناشی از این فضا مشهود و محسوس است و حرکت نظام‌های حقوقی به موازات این تغییرات نیست؛ به تعبیری جامعه‌شناسانه می‌توان گفت که دنیای جدید شاهد یک تأخر یا پس‌افتادگی حقوقی است. جرم پیشرفته و مدرن نظام حقوقی مدرن می‌طلبد تا این نظام بتواند به غایت قصوای خود که همانا تنظیم و تنسیق روابط اجتماعی و استقرار «نظم عادلانه» است، نائل آید. چنان به نظر می‌رسد که جرایم پیشرفته با خصوصیات ویژه خود تمام شاخه‌های مختلف علوم جنایی را به چالش کشانده‌اند؛ بنابراین به منظور اتخاذ یک سیاست جنایی مطلوب متناسب با آن، شناخت همه جانبه ابعاد این پدیده ضرورت و اهمیت می‌یابد و ورود متخصصان علوم جنایی در قاعده‌گذاری و قانون‌نویسی را طلب می‌کند. موضوع مورد بحث به طور کلی واجد پیشینه تحقیقی است.
حقوقدانان و جرم‌شناسان و حتی روانشناسان در این حوزه ورود کرده‌اند و حتی معاونت حقوقی و توسعه قضایی قوه قضائیه همایش‌های متعددی در این حوزه برگزار نموده است که این خود ضرورت و اهمیت موضوع را می‌نمایاند. ما در این مقاله هرچند متلائم و متناسب با بحث به قوانین موضوعه اشاره کرده‌ایم، اما مجال و خیال آن را نداشته‌ایم که به تحلیل کاربردی قوانین موضوعه بپردازیم. هدف اصلی از ورود به این مبحث در درجه اول بیان چیستی و چرایی جرایم پیشرفته و چالش‌های آن از منظر تماشاگرایانه و در درجه دوم متفطن کردن اندیشمندان این حوزه جهت تلاش بیشتر در راستای نورافکندن بر زوایای تاریک این مسأله است. لذا ما در این نوشتار به تحلیل «مفهوم جرایم پیشرفته» و چالش‌های علوم جنایی در رویارویی با آن می‌پردازیم و می‌خواهیم بدانیم که این نوع جرایم به چه لحاظ چالش‌برانگیزند، خطرات ناشی از آن کدام است، اقدامات و سیاست جنایی مطلوب در مواجهه با آن کدام است؛ بنابراین در بند نخست «مفهوم جرایم پیشرفته»، در بند دوم «تحلیل جرایم پیشرفته» و سپس در بند سوم «چالش‌های پیش روی علوم جنایی» و سرانجام در بند چهارم از «پیشگیری و ضرورت برخورد کارشناسانه» با این نوع جرایم سخن رفته است.
1ـ مفهوم جرایم پیشرفته
در تحلیل حقوقدانان، جرم‌شناسان، جامعه‌شناسان و روانشناسان؛ تعابیر متفاوتی از جرایم نوظهور دیده می‌شود، از جمله این تعبیرات «بزهکاری مدرن»، «جرایم نوین»، «دگردیسی مجرمانه» و «جرایم پیشرفته» را می‌توان نام برد. از آنجا که واژگان و الفاظ به مثابه ظروفی هستند که مفاهیم و معانی ذهنی را در خود جای می‌دهند، عقیده بر این است که اگر تعبیر «جرایم پیشرفته» را واکاوی کنیم، خواهیم دید که چتر مفهومی گسترده‌تری نسبت به سایر تعابیر دارد و این قابلیت را دارد که بتوان همه جرایم جدید را در ذیل آن تحلیل کرد. این مفهوم به دلیل نو بودن آن هنوز در ترمینولوژی، فرهنگ‌ها و نوشتگان حقوقی و متون قانونی ورود نیافته است؛ ولی به لحاظ لغوی «پیشرفته» به معنای مترقی، آنکه یا آنچه پیشرفت کرده یا ارتقا یافته است (اسعدی، 1386) و همچنین به معنای به جانب پیش روان شده، گذشته و تجاوز از حد طبیعی در گذشته به کار رفته است. (معین، 1371).
پیشرفته صفت است و معادل انگلیسی آن: progressive، developed، advanced است؛ بنابراین ملاحظه می‌گردد که به لحاظ بار لغوی تعبیر جرایم پیشرفته، مقصود ما را از این گونه جرایم بیشتر تأمین می‌کند؛ چون جرایم بیشتر تأمین می‌کند؛ چون جرایم پیشرفته هم می‌تواند شامل جرایمی گردد که قدیمی‌اند، ولی از لحاظ شیوه و نحوه ارتکاب دچار دگردیسی شده‌اند و هم نسل جدیدی از جرایم را پوشش می‌دهد که کاملاً جدید و نوظهورند و با ظهور ارزش‌ها و منافع جدید در اجتماع نمود پیدا کرده‌اند؛ بنابراین در تحلیل نهایی شاید بتوان گفت: با گذشت زمان در اثر پیشرفت تکنولوژی و فناوری در جوامع بشری تعدادی از جرایم از حد و قالب طبیعی خود در گذشته تجاوز کرده‌اند و بخشی از جرایم نیز در بستر جدید به شکل کاملاً نوین ظهور یافته‌اند که چنین جرایمی را جرایم پیشرفته می‌نامیم.
ذکر جرایم ناشی از فناوری پیشرفته ما را در تبیین مفهوم جرایم پیشرفته یاری می‌نماید.
جرایمی چون جرایم علیه محرمانگی، تمامیت و قابلیت دسترسی داده‌ها (سی.آی.ای) و در نتیجه ظهور مجرمان پیشرفته، محصول فناوری پیشرفته‌ای است که به طور اخص می‌توان جرایم ارتکابی در این حیطه را «جرام فناوری پیشرفته» نامید (زندی، 26:1388).
جرایم ناشی از فناوری پیشرفته خصوصاً جرایم رایانه‌ای، زوایای گوناگونی دارد که در یک نگاه کلی می‌توان آنها را به سه دسته تقسیم کرد: یکی جرایم رایانه‌ای مجازات شدنی با قوانین مربوط به جرم‌های کلاسیک‌اند. در این جرایم رایانه فقط ابزار ارتکاب جرم است و اصل جرایم اغلب به اندازه خود بشریت قدمت دارند؛ مانند قتل از رهگذر دستیابی به سیستم رایانه‌ای بیمارستان و تغییر دادن علامت‌ها و نسخه‌های یک بیمار که در واقع این جرم همان جرم سنتی قتل نفس است که به سبکی غیرسنتی و به وسیله مجرمی که احتمالاً در زمان وقوع مرگ صدها یا هزاران مایل دورتر از بزه دیده است، ارتکاب می‌یابد. در اینجا رایانه جانشین خنجر و تفنگ و دیگر وسایل شده است و همچنین است زمانی که رایانه را ابزاری صرف برای کلاهبرداری و افترا در مقیاس وسیع و آسان‌تر از گذشته مورد استفاده قرار می‌دهند.
در اینجا تا جایی که قانون‌گذار نسبت به وسیله ارتکاب این جرم‌ها حساسیت ندارند، به قانون‌گذاری جدید نیاز نیست.دسته دیگر، جرایم رایانه‌ای هستند که نیازمند قوانین جدیدند. تعدادی از آنها جرم‌هایی هستند که پیش از فناوری اطلاعات، ارتکاب آنها به هیچ وجه امکان‌پذیر نبوده و جدید بودن آنها لزوم جرم‌انگاریشان را ضروری می‌نماید؛ مانند جرایم علیه محرمانگی و تمامیت و قابل دسترس بودن داده‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای؛ این نوع جرایم عنصر مادی کاملاً خاص دارند. دسته‌ای دیگر جرم‌های رایانه‌ای هستند که از لحاظ نام و نتیجه با جرم‌های کلاسیک شباهت دارند؛ ولی فناوری اطلاعات ماهیت آنها را به گونه‌ای تغییر داده که با قوانین مربوط به جرم‌های کلاسیک مجازات شدنی نیستند و به همین دلیل به قانونی خاص نیاز دارند؛ مانند جعل رایانه‌ای و کلاهبرداری رایانه‌ای. این جرایم به دلیل تفاوت در اجزاء عنصر مادی از شمول عناوین جرایم کلاسیک خارج و واجد عناوین ترکیبی می‌باشند.
2ـ تحلیل جرایم پیشرفته
جرایم پیشرفته واجد وصف فراملی و شبیه سونامی بسیار خطرناک و خزنده‌ای هستند که امنیت جهانی را تهدید می‌کنند. آغاز جرایم پیشرفته در سال 1950 توسط مافیا در آمریکا گزارش شده است و هنوز هم مافیا دغدغه ذهنی بسیاری از مقامات حقوقی و سیاسی در جهان می‌باشد. تغییرات سریع و گسترده ناشی از دنیای جدید و ایجاد کهکشان بی‌انتها، مخفی و آزاد فضای سایبر، نه تنها باعث ظهور نسل جدیدی از جرایم گردیده است؛ بلکه فکر تغییر تاکتیک را در ذهن مجرمان تقویت کرده است؛ به طوری که با گذر از جامعه‌ای که بیشتر ارکان آن را ریشه‌های قدرتمند، مبتنی بر باورهای پیشین تشکیل داده، به سوی جامعه‌ای مدرن، با اصول و شالوده‌ای جدید، تعارضاتی را شاهدیم که ممکن است دشواری‌هایی را برای افراد آن جامعه رقم زند.
از جمله همین تعارضات؛ مهیا شدن بستری است که در آن برخی ناهنجاری‌های اجتماعی مجال می‌یابند تا با دگردیسی در شیوه عمل خویش موجبات رشد نوعی جدید از جرم و بزهکاری را سبب شوند، جرایمی که خواستگاه آن طبقات فرادست است؛ یعنی کسای که امروز به نام مجرمین یقه سفید و از جرمشان به نام «جرم یقه سفید» نام برده می‌شود. جرایم یقه سفیدها، پیش از آنکه توسط افراد عادی صورت پذیرد، توسط اشخاص حقوقی با برنامه‌ریزی پیشرفته مدیران شرکت‌ها رخ می‌دهد.
گستردگی و تنوع جرایم یقه سفیدها، به عنوان بزهکاری نوین، حوزه‌های مختلف زندگی بشری را تحت تأثیر قرار داده است و با پیشرفت تکنولوژی، ابزارهای جدیدی برای ارتکاب جرم در اختیار مجرمان یقه سفید قرار گرفته است.در جنایات سازمان یافته، مجرمین پیشرفته در ابعاد فراملی و به صورت تشکیلاتی، به اقسام بزهکاری (با انگیزه مالی) از جمله: تجارت سیاه (برده‌برداری نوین)، برده‌داری جنسی و اقتصادی که شکل جدید و پیشرفته فحشا و روسپیگری سنتی است، دست یازیده‌اند و در عصر جهانی شدن و فن‌آوری پیشرفته اقدامات تروریستی، دیگر در حوزه‌های ملی یا منطقه‌ای محصور نمی‌گردد.
مجرمان حرفه‌ای در کسوت‌های متنوع مثل شهود و شاکیان حرفه‌ای، نوع و شیوه جرم ارتکابی آنها متفاوت از گذشته است. جرایم باندی سازمان یافته همان شکل نوین ارتکاب جرم در جوامع کنونی هستند که مورد توجه جرم‌شناسان قرار گرفته‌اند. در پی توسعه و پیشرفت جوامع، جرایم نیز توسعه و تنوع پیدا می‌کنند؛ به طوری که مجرمان به ارتکاب جرم به صورت سازمان یافته و حرفه‌ای متمایل می‌شوند؛ بنابراین هر اندازه از جامعه سنتی به سمت مدرنیته پیش می‌رویم، جرایم از حالت سنتی و تک نفره شکلی نو به خود گرفته و به سمت گروهی و حرفه‌ای سوق می‌یابد. یک حالت ارتکابی جرم زمانی است که به جرم به وسیله یک گروه متشکل و یا به عبارتی توسط یک باند صورت می‌گیرد که در نوع خود با توجه به افراد تشکیل‌دهنده آن و وسایل و امکانات و سایر جهات ممکن است به صورت ابتدایی یا کاملاً پیشرفته و سازمان یافته باشد. مجرمان یقه سفید و فریب‌کاران، شیوه‌های پیش پا افتاده مالی را اصلاح کرده‌اند و برخلاف سارقان عادی که به فناوری پیشرفته برای ورود به یک ساختمان محصور متوسل می‌شوند، «سارقان امین» فناوری اجتماعی را مورد استفاده قرار می‌دهند و بدین صورت با تغییر تاکتیک جرایمی را مرتکب می‌شوند که هزینه‌های آن بسیار سنگین‌تر از هزینه‌هایی است که جامعه برای جرایم عادی تصور می‌کند.
پولشویی، امروزه یک جرم سازمان یافته فراملی است. شبکه‌های سازمان یافته ابزارهای سریع، مدرن و تکنیک‌های پیشرفته را جهت پولشویی به خدمت گرفته‌اند؛ به طوری که امروزه شاهد پولشویی الکترونیکی یا «پولشویی مدرن» هستیم (جلالی فراهانی، 124:1384). در حال حاضر پولشویی صرف‌نظر از نگاه خرد به آن، از دیدگاه کلان یک جرم و یک عنوان تازه است (اسعدی، 442:1386). دستیابی به فضای پیشرفته به طور هندسی افزایش یافته است و مجرمین حرفه‌ای قرن بیست و یکم از راه رسیده‌اند و کاربران حرفه‌ای در اینترنت معروف به «هکرها»، «فریک‌ها»، «کرکرها» ارزش‌های سنتی و نوپدید را هدف قرار داده‌اند و جنگ و ترور سایبری را نمایش می‌دهند و «کمین پیشرفته» یکی از انواع ترسناک جرایم پیشرفته است که در حال شایع شدن می‌باشد (آنجلیز، ترجمه خرم‌آبادی، ش378، 6:1382). امروزه جرایم پیشرفته را می‌توان محصول تکنولوژی مدرن دانست؛ به طوری که در این جرایم، کامپیوتر گاه ابزار، گاه هدف و گاه موضوع ارتکاب جرم است (باستانی، 84:1386). فراملی یا بدون مرز بودن (borderless)، داشتن رقم سیاه بالا و سازمان یافتگی را می‌توان مخرج مشترک تمام مصادیق جرایم پیشرفته گرفت. گمنامی (anonymity) کاربران، ناملموس بودن و وجود مشکلات نظارتی و عدم اختصاص جرایم سایبری به محیطی معین و محدود و انجام عملیات در پیکوثانیه و از طرفی زبده بودن مرتکبین و عدم اعلام بزه‌دیدگان و عدم تخصص کافی مأموران اجرای قوانین، عواملی هستند که در بالا بودن رقم سیاه در این حیطه می‌افزاید.
منبع : اطلاعات
مقابله با رشاء و ارتشاء گامی در جهت تامین سلامت اداری پژوهش دلبخواهی تحصیلات تکمیلی در دانشگاه آزاد ممنوع شد
