تعدد اولیای دم مقتول
اولیا جمع «ولی» بهمعنای سرپرست، رهبر و ادارهکننده است دم هم در زبان عربی بهمعنای خون است بنابراین «ولیدم» یعنی کسی که بعد از قتل بر خون دیگری تسلط پیدا میکند و میتواند تحت شرایطی قاتل او را قصاص کند یا دیه بگیرد
اولیا جمع «ولی» بهمعنای سرپرست، رهبر و ادارهکننده است. دم هم در زبان عربی بهمعنای خون است. بنابراین «ولیدم» یعنی کسی که بعد از قتل بر خون دیگری تسلط پیدا میکند و میتواند تحت شرایطی قاتل او را قصاص کند یا دیه بگیرد.
اولیای دم همان ورثه مقتول، بهجز شوهر و زن هستند. در ابتدا اگر پدر و مادر مقتول در قید حیات باشند و مقتول فرزندی داشته باشد، این افراد اولیایدم او هستند و اگر پدر و مادر و فرزند نداشته باشد خواهر و برادر و پدربزرگ و مادربزرگ او اولیایدم هستند.
درصورتی که این افراد و فرزندان خواهر و برادر هم نباشند، عمو، دایی، خاله و عمه مقتول، اولیایدم خواهند بود.
همانطور که گفته شد، همسران (زن و شوهر) اولیایدم یکدیگر نیستند و نمیتوانند خواهان قصاص باشند. ولی اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شده یا مصالحه به مال شود، همسر مقتول نیز از آن ارث میبرد. در این حالت، اگر برخی از اولیایدم، خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند، همسر مقتول، از سهم دیه کسانی که خواهان دیه هستند، ارث میبرد.
تصمیمات اولیای دم در مورد قاتل
پرسشی که در اینجا مطرح میشود، این است که اولیای دم در مورد قاتلی که مرتکب قتل عمد شده است، چه تصمیماتی میتوانند بگیرند؟
در پاسخ باید گفت اولیای دم حق دارند مطالبه قصاص نفس کنند که در این صورت قاتل اعدام میشود.
همچنین اولیای دم میتوانند گذشت کنند یا از قاتل دیه بگیرند که در این دو فرض، قاتل علاوه بر پرداخت دیه، از باب جنبه عمومی جرم به سه تا 10 سال حبس محکوم میشود.
اولیای دم این حق را نیز دارند که برای اعلام گذشت، مبلغی بیش از دیه قانونی درخواست کنند که در این صورت اگر قاتل نیز پیشنهاد آنها را بپذیرد، میگوییم مصالحه صورت گرفته است. لذا برای تبدیل قصاص به دیه یا مصالحه، موافقت قاتل نیز ضرورت دارد.
پرسش دیگری که مطرح میشود، این است که اگر مقتول چند ولی دم داشته باشد و این افراد با هم در یکی از سه موردی قصاص، دیه و عفو همنظر نباشند، چه اتفاقی میافتد؟
برای پاسخ به این پرسش، باید مسأله را در چند فرض جداگانه بررسی کرد:نخست، حالتی که مقتول صرفاً یک ولیدم دارد یا اگر اولیایدم متعدد دارد، همه با هم یک نظر دارند. در این صورت طبق توافق جمعی (مثلا مطالبه دیه) عمل میشود.
دوم، حالتی است که یک نفر از اولیای دم خواهان قصاص است و سایرین خواهان دیه هستند. در این صورت کسی که خواهان قصاص است قاتل را قصاص میکند اما باید حق دیگران از دیه را به آنها بپردازد.
مثلا اگر اولیای دم مقتول، سه پسر او هستند و دو نفر از آنان قصاص میخواهند و یک نفر دیه میخواهد، قصاص توسط دو پسر اجرا میشود و آنها باید یکسوم دیه پدرشان را به برادر دیگرشان که دیه مطالبه کرده است، بدهند. سوم، حالتی است که یک نفر مطالبه قصاص کرده و دیگری قاتل را عفو میکند. (یعنی بدون گرفتن دیه او را میبخشد) در این صورت هم مانند حالت قبل قصاص اجرا میشود و کسی که خواهان قصاص است، سهم دیه کسی را که عفو کرده است، به قاتل میدهد که بعد از اعدام او این پول به ورثه قاتل میرسد. مثلا اگر مقتول دو خواهر و یک برادر داشته باشد و یکی از دو خواهر گذشت کند و خواهر و برادر دیگر قصاص بخواهند، قصاص اجرا میشود، اما یکچهارم دیه که سهم خواهر عفوکننده بوده، توسط قصاصکنندگان به قاتل پرداخت میشود.
بهطور خلاصه هر کدام از اولیای دم که خواهان قصاص باشد، میتواند بهتنهایی قصاص را اجرا کند، اما باید حق سایر اولیایدم از دیه را به ترتیبی که ذکر شد، پرداخت کند.
چهارم، حالتی است که یکی از اولیای دم دیه میخواهد و دیگری گذشت میکند. در این حالت کسی که دیه میخواسته، سهم خود را از دیه میگیرد و کسی که گذشت کرده است، پولی دریافت نمیکند.
سکوت اولیای دم
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، سکوت اولیای دم است. بنابراین پرسش قابل طرح در این خصوص، این است که اگر اولیای دم در مورد تصمیمشان سکوت کنند و هیچ کدام از مواردی که عنوان شد را انتخاب نکنند، چه اتفاقی میافتد؟ متهم آزاد میشود یا همچنان در حبس میماند؟
قانونگذار در ماده 429 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، به این پرسش، اینگونه پاسخ داده است: «در مواردی که محکوم به قصاص، در زندان است و صاحب حق قصاص، بدون عذر موجه، مرتکب را در وضعیتی نامعین رها کند، با شکایت محکومٌعلیه از این امر، دادگاه صادرکننده حکم، مدت مناسبی را مشخص و به صاحب حق قصاص اعلام میکند تا ظرف مهلت مقرر نسبت به گذشت، مصالحه یا اجرای قصاص اقدام کند. در صورت عدم اقدام او در این مدت، دادگاه میتواند پس از تعیین تعزیر بر اساس کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی «تعزیرات» و گذشتن مدت زمان آن با اخذ وثیقه مناسب و تأیید رییس حوزه قضایی و رییسکل دادگستری استان، تا تعیین تکلیف از سوی صاحب حق قصاص، مرتکب را آزاد کند.»
بنابراین در فرض سکوت اولیای دم مقتول، با چهار شرط قاتل آزاد میشود: اولیای دم مقتول در مدت تعیینشده توسط دادگاه اعلام نظر نکنند؛ حبس تعزیری 3 تا 10 سال توسط قاضی تعیین شود و قاتل این حبس را تحمل کند؛ وثیقه مناسبی از طرف قاتل یا خویشاوندانش گذاشته شود و نیز اینکه رییس حوزه قضایی و رییسکل دادگستری، آزادی قاتل را تایید کنند. بعد از این آزادی، خانواده مقتول همچنان حق دارند که قصاص قاتل یا دیه را از دادگاه مطالبه کنند.
منبع : روزنامه حمایت