دفاع در برابر اتهام قتل عمد در چه صورتی پذیرفته می‌شود؛ تاثیر دفاع مشروع در برائت متهم
بعد از وقوع جرم قتل با وجود دلایل قوی برای انتساب جرم به متهم، معمولا وی دست به دامان برخی از دفاعیاتی می‌شود که می‌تواند او را از پای چوبه دار نجات دهد وقوع قتل در نبود اراده یکی از این دفاعیات است
گروه حقوقی - بعد از وقوع جرم قتل با وجود دلایل قوی برای انتساب جرم به متهم، معمولا وی دست به دامان برخی از دفاعیاتی می‌شود که می‌تواند او را از پای چوبه دار نجات دهد. وقوع قتل در نبود اراده یکی از این دفاعیات است.
معمولا متهمان در این زمینه به قتل در حالت مستی یا جنون استناد می‌کنند. مورد دیگری که از سوی متهم به عنوان دفاع مورد استفاده قرار می‌گیرد، استناد به دفاع مشروع است. در ادامه در قالب یک پرونده که هر دوی این دفاعیات ارایه شده است به بررسی این موضوعات می‌پردازیم.
شرح ماجرا
به حکایت محتویات پرونده و اظهارات متهم (مجید) مجید و غلامرضا ضمن توافق قبلی با مقتول(محمد) و تهیه مشروب توسط مجید و غلامرضا حدود ساعت پنج تا شش عصر روز واقعه به یکی از باغ‌های حوالی روستا می‌روند.
ابتدا مجید و غلامرضا وارد باغ شده و سپس محمد (مقتول) به آنان ملحق می‌شود و با ورود به باغ هر سه مبادرت به شرب خمر می‌کنند. در بدو جریان چاقوی متعلق به محمد پس از استفاده و برش کالباس در اختیار مجید قرار می‌گیرد به وی مسترد نمی‌شود. پس از شرب خمر مقتول (محمد) با پیچیدن زنجیر دور دست با اشاره به مجید وی را تهدید به عمل شنیع می‌کند. این شرایط باعث گلاویز شدن مجید و محمد می‌شود. با وساطت غلامرضا موضوع برای مدتی مسکوت می‌ماند اما پس از چند لحظه محمد دوباره زنجیر خود را دور گردن مجید می‌اندازد و فشار می‌دهد. سپس با مقاومت مجید و دخالت غلامرضا درگیری شدت می‌گیرد.
محمد با زدن زنجیر به دست غلامرضا وی را تهدید می‌کند و از او می‌خواهد که محل را ترک کند. غلامرضا ناچار به ترک محل می‌شود ولی همین که چند قدم دور می‌شود مجید فریاد می‌زند که با چاقو به صورت محمد زدم. در شرایطی که هوا تاریک شده است غلامرضا برمی‌گردد و صورت و دستان خون‌آلود مجید را می‌بیند. محمد در محل فوت می‌کند.
علت مرگ از ناحیه پزشکی قانونی بریدگی عروق حیاتی سمت چپ گردن زیر فک تحتانی در قسمت میانی به طول 20 میلی‌متر جراحت ناشی از جسم نوک‌تیز و برنده اعلام می‌شود.
رد دفاعیات مربوط به قتل در حالت مستی
قتل در حالت مستی شرایط ویژه‌ای دارد. اگر شخصی برای ارتکاب قتل شرب خمر کرده باشد در این صورت هم به مجازات شرب خمر و هم به مجازات جرمی که به دنبال آن واقع شده است محکوم می‌شود؛ اما اگر متهم برای ارتکاب جرم شرب خمر نکرده باشد ولی بعد مرتکب جرمی شود در این صورت به مجازات جرم دوم محکوم نخواهد شد و تنها به دلیل جرم شرب خمر حد خواهد خورد. طبیعی است که بعد از وقوع قتل متهم به قتل برای دفاع از خود یکی از دلایلی که ارایه می‌کند مستی و نبود قوای فکری در هنگام قتل است. در پرونده مورد بحث ما نیز چنین ادعایی از سوی متهم اقامه شده است؛ اما چنان که خواهیم دید دادگاه آن را نمی‌پذیرد. دادگاه نظر به مراتب و اظهارات شاهدان مبنی بر عادی بودن حالت متهم و مقتول در زمان ملاقات آنان و اقدامات و رفتار متهم پس از ایراد جرح (گریه و متاثر شدن از واقعه و سعی در کمک به مصدوم که دلالت بر انسجام فکری و رفتار عقلانی و منطقی و ارادی وی دارد) دفاعیات متهم مبنی بر مسلوب‌الاراده بودن متهم را وارد ندانست و بزه ارتکابی را قتل عمدی و منطبق با بند ب ماده 206 قانون مجازات اسلامی تشخیص می‌دهد. البته در قانون جدید باید ماده قانونی مرتبط را ماده 290 قانون مجازات اسلامی دانست.
ادعای دفاع مشروع
اما موضوع دیگری که در این خصوص قابل بررسی است ادعای دفاع مشروع است که از سوی متهم ارایه شده است. همان طور که در جریان پرونده مشاهده کردیم. قربانی قتل دائما متهم را تهدید به عمل شنیع کرده است و سرانجام متهم برای دفاع از خود از چاقو استفاده می‌کند. بنابراین به نظر می‌رسد در صورت وجود شرایط لازم امکان پذیرش دفاع مشروع از سوی دادگاه وجود دارد.
دادگاه در این خصوص می‌گوید: با توجه به استناد وکیل متهم به دفاع مشروع و اظهارات متهم در تمامی مراحل تحقیقی و رسیدگی و نظر به اوضاع و احوال حاکم بر قضیه بویژه شرایط زمانی و مکانی که مرتکب تحت آن شرایط اقدام کرده و همچنین احراز و اثبات این امر که مهاجم صریحا نیت خود را قبل از درگیری و واقعه به دفعات اظهار کرده و با رفتار تهدید‌آمیز و مواضع مقتدرانه سعی در انجام عملی که تهدید کرده است، داشته طوری که به دفعات آقای غلامرضا... را تهدید کرده که محل را ترک کند و نهایتا وی را ناگزیر از ترک محل کرده و از طرفی اصرار بر اقامت شبانه در باغ داشته و مقاومت متهم به منظور ترک محل و انصراف مقتول از نیات خود تلاش‌های وی موثر واقع نشده است.
صورت جلسه معاینه جسد و اظهارات پدر متوفی در محضر دادگاه نیز دلالت بر ضعف بنیه جسمانی متهم در قبال متوفی داشته و به اعتقاد دادگاه خطر ارتکاب عملی که تهدید به ارتکاب آن وجود داشته قریب‌الوقوع بوده است. در عین حال عدم دسترسی به قوای دولتی و موثر واقع نشدن نصایح و دخالت‌های غلامرضا و در عین حال عدم تناسب جسمانی مهاجم و متهم استفاده از چاقو از ناحیه متهم تنها وسیله موثر برای دفاع و انصراف مهاجم از ارتکاب فعل غیرمشروع و غیرقانونی بوده و از آنجا که رفع خطر بدون ارتکاب جرم میسر نبوده با این وجود دفاعیات متهم مبنی بر حق دفاع مشروع را موجه دانسته عمل ارتکابی را منطبق با مقررات مربوط به دفاع مشروع تشخیص و مستندا به ماده 62 قانون مجازات اسلامی (1370) مجید را معاف از مجازات قصاص دانسته و رای برائت نامبرده صادر و اعلام می‌کند.
مجازات شرب خمر
اما در مورد اتهام دیگر متهم مبنی بر شرب خمر با توجه به اقرارهای صریح و مقرون به واقع متهم و دفاعیات بلاوجه وی و احراز عدم اکراه دادگاه وقوع بزه را محرز دانسته و متهم را به تحمل 80 ضربه تازیانه به عنوان حد مسکر محکوم کرد. رای دادگاه بدوی در این خصوص حضوری و ظرف 20 روز پس از ابلاغ قابل تجدیدنظرخواهی خواهد بود.
مستی و دفاع مشروع در قانون جدید مجازات اسلامی
در این پرونده وضعیت رسیدگی به دو دفاعی که معمولا ممکن است در جرم قتل از سوی متهم ارایه شود، بررسی می‌شود. این دو دفاع در صورت اثبات باعث تبرئه متهم می‌شود. یکی شرب خمر و عدم سلامت روانی و اراده در هنگام قتل است و دیگری دفاع مشروع. دادگاه در بررسی این دفاعیات بررسی‌‌های کافی را انجام می‌دهد و در صورتی آنها را می‌پذیرد که دلایل کافی برای آنها وجود داشته باشد. البته لازم به ذکر است که با تصویب قانون جدید مجازات اسلامی در تاثیر کلی مستی و دفاع مشروب در جرم تغییری به وجود نیامده است. البته شرایط دفاع مشروع برخی تغییرات جزیی داشته است که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم. در قانون جدید مجازات اسلامی این شرایط برای دفاع مشروع بیان شده است:
رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد به عنوان مثال کوبیدن سنگ به سر موتورسوار در برابر دفاع از ضربه چاقو دفاعی است که در آن حالت ضرورت داشت. این ضرورت به این معنا ست که در این حالت، دفاع تنها راه نجات باشد. سؤالی که در اینجا به ذهن می‌رسد این است که اگر فرد مورد هجوم راه فرار داشته باشد باید فرار کند؟ در پاسخ به این سوال باید گفت نظرات متفاوت است. حضرت امام خمینی در تحریر‌الوسیله آورده‌اند: اگر بتواند از کشتن به وسیله فرار یا مانند آن نجات پیدا کند، پس احتیاط در فرار است. همچنین برخی از شعب دیوان عالی کشور در صورت امکان فرار برای مدافع و عدم فرار و اقدام به قتل مهاجم قتل را عمدی محسوب کرده‌اند. در عین حال نظر مخالف نیز وجود دارد که بر اساس آن با امکان فرار، اجباری به فرار ندارد و می‌تواند بایستد و از خود دفاع کند. بنابراین نمی‌توان حکم جازم و واحدی از سوی فقها و حقوقدانان در بحث فرار مطرح کرد. شرط دیگر این است که دفاع باید مستند به قرائن معقول باشد؛ به این معنا که افراد با ظن خود اقدام به دفاع نکند یعنی باید یکسری قرینه‌های معقولی در میان باشد که نشان‌دهنده حمله است.خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد. گاهی افراد تجاوز را شروع می‌کنند و طرف مقابل برای دفاع حمله می‌کند و در مقابل تجاوز‌کننده هم دفاع می‌کنند در اینجا دفاع مشروع تحقق نمی‌یابد؛ چراکه آغاز کننده خود فرد متجاوز بوده است.
شرط دیگر این است که توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود. گاهی نیروی انتظامی در کنار ماست و حمله صورت می‌گیرد در این موارد باید فورا ماموران را از حمله مطلع کرد و اقدام‌نکردن برای گرفتن کمک از ماموران در این شرایط نمی‌تواند دفاع مشروع باشد.
منبع : روزنامه حمایت
در گفت‌وگوی «حمایت» با مستشار دادگاه عالی انتظامی قضات بررسی شد؛ سازوکار نظارت بر رفتار قضات نوآوری‌های قانون جدید مجازات اسلامی
