وقتی مالی، سندی یا حتی چک و سفتهای به امانت به شخصی سپرده میشود، اما به جای بازگرداندن یا استفاده مشروع، مورد سوءاستفاده قرار میگیرد، پای جرم خیانت در امانت به میان میآید. اما برخلاف تصور عموم، خیانت در امانت تنها یک مسئله اخلاقی یا عرفی نیست، بلکه بهطور دقیق در قوانین کشور ما جرمانگاری شده است. ماده 674 قانون مجازات اسلامی بهصراحت شرایط، مصادیق و مجازات این جرم را بیان میکند و حتی چک و سفتههای امانی نیز در این چارچوب قرار میگیرند. در ادامه به صورت دقیق مبحث خیانت در امانت چیست را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
خیانت در امانت چیست و چه شرایطی دارد؟
خیانت در امانت یکی از جرایم مشخصشده در قانون است که موضوع آن به اموال یا اسنادی بازمیگردد که به عنوان امانت به شخصی سپرده شده و آن شخص با سوء استفاده، از تعهد خود نسبت به بازگرداندن یا مصرف مشخص آن مال تخطی کرده است.
تفاوتی میان تعریف قانونی خیانت در امانت و آنچه در عرف جامعه به عنوان خیانت شناخته میشود، وجود دارد. قانون برای تحقق این جرم، شرایط معینی را پیشبینی کرده که در ادامه به آنها پرداخته میشود. برای اینکه خیانت در امانت بهعنوان جرم شناخته شود، باید یکی از چهار رفتار زیر از سوی امین نسبت به مال امانی صورت گیرد:
- استعمال: اگر امین از مال مورد امانت استفاده کند، بهعنوان مثال خودرو یا مصالحی که نباید مصرف میشدند را مورد استفاده قرار دهد.
- تصاحب: در صورتی که امین مال را همچون مال خود بداند و در آن تصرفاتی مانند فروش، گرو گذاشتن یا عدم بازگرداندن آن پس از درخواست مالک را انجام دهد.
- تلف: نابود کردن مال به صورت عمدی، چه از طریق اقدام مستقیم مانند آتش زدن، چه از طریق ترک فعل، مانند غذا ندادن به حیوان سپردهشده صورت گیرد.
- مفقود کردن: گم کردن یا ناپدید ساختن مال، مثل اینکه رها کردن خودرو در مکانی نامعلوم انجام شود.
در این میان، فقط اعمالی مشمول این جرم میشوند که بر روی اموال یا اسنادی صورت گرفته باشند که ارزش مالی قانونی دارند. برای مثال، تلف یا تصاحب مشروبات الکلی یا اسناد هویتی چون شناسنامه و کارت ملی، خیانت در امانت محسوب نمیشود زیرا این اقلام ارزش اقتصادی قانونی ندارند.
همچنین در خیانت در امانت ماده ۶۷۴ آمده است، اگر شخصی از سفیدمُهر یا سفیدامضایی که به او سپرده شده یا بهنحوی به آن دست یافته سوءاستفاده کند، به شش ماه تا یک سال و شش ماه حبس محکوم میشود.
خیانت در امانت چه ارکانی دارد؟
برای آنکه جرم خیانت در امانت محقق شود، باید سه رکن اصلی قانونی، مادی و معنوی بهطور همزمان وجود داشته باشد. این سه رکن، پایههای اصلی تشکیل این جرم در حقوق کیفری محسوب میشوند و مرجع قضایی باید آنها را با توجه به دلایل ارائهشده از سوی شاکی شناسایی کند.
رکن قانونی جرم خیانت در امانت
مبنای قانونی جرم خیانت در امانت ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات مصوب ۱۳۷۵ است. طبق این ماده، اگر اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشتههایی مانند چک، سفته یا قبض، تحت عنوانهایی نظیر اجاره، امانت، رهن، وکالت یا هر نوع کار با اجرت یا بدون اجرت به فردی داده شده باشد و آن فرد به ضرر مالک یا متصرف، اموال مذکور را استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نماید، مشمول مجازات تعیینشده خواهد شد.
رکن مادی جرم خیانت در امانت
عنصر مادی یا همان رفتار فیزیکی در این جرم شامل چهار حالت مشخص است:
- تصاحب: به معنی رفتار مالکانه با مال امانی، مانند فروش، اجاره دادن، گرو گذاشتن یا عدم بازگرداندن آن.
- اتلاف: از بین بردن مال به صورت مستقیم یا غیرمستقیم.
- مفقود کردن: قرار دادن مال در وضعیتی که مالک دیگر نتواند به آن دسترسی داشته باشد.
- استعمال: استفاده از مال امانی به نفع خود یا به ضرر صاحب آن.
سه شرط برای تحقق این جرم در نظر گرفته شده است:
- مال مورد نظر باید خود مال یا وسیلهای برای تحصیل مال، مانند اسناد تجاری (چک، سفته و...) باشد.
- مال باید بهصورت امانت توسط مالک در اختیار متهم قرار گرفته باشد.
باید نتیجهای در قالب ضرر و خسارت برای مالک حاصل شده باشد چراکه این جرم از دسته جرائم مقید است و نیاز به تحقق نتیجه دارد.
رکن معنوی جرم خیانت در امانت
عنصر روانی این جرم نیز از دو بخش تشکیل شده است:
- سوءنیت عام: یعنی ارتکاب عمدی یکی از چهار فعل (استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کردن).
- سوءنیت خاص: یعنی ارتکاب این اعمال با هدف ایجاد ضرر برای مالک. به عنوان نمونه، اگر کسی حیوانی را که نزدش امانت است به دلیل وضعیت بد جسمی آن ذبح کند و گوشت آن را بفروشد، سوءنیت خاص محقق نشده و جرم خیانت در امانت قابل انتساب نخواهد بود.
اثبات خیانت در امانت
برای اینکه جرم خیانت در امانت در مراجع قضایی قابل پذیرش باشد، شاکی باید ابتدا شرایط قانونی این جرم از جمله سپردن مال به امین و عمل خائنانه امین را اثبات کند. او موظف است هنگام تنظیم شکواییه، تمامی مدارک و اسناد مرتبط با وقوع جرم را به دادگاه ارائه دهد و در صورت وجود ادله قانونی اثبات دعوا نیز مانند اقرار، شهادت و علم قاضی را به آنها استناد کند.
برای اثبات وقوع این جرم، باید رابطهی امانی میان مالک و امین برقرار شده باشد و امین مال سپردهشده را برخلاف تعهدات استفاده کرده یا مسترد نکرده باشد.
بهعنوان نمونه، اگر فروشندهای کالایی را به مشتری بسپارد تا برای بررسی با خود ببرد و مشتری آن را بازنگرداند، چون سپردن مال در اینجا محقق شده، این عمل خیانت در امانت تلقی میشود. اما اگر مشتری تنها کالایی را در مغازه برداشته و بازنگرداند، چون سپردنی صورت نگرفته، این مورد سرقت محسوب میشود. در مواردی مثل ارث یا مال مشاع نیز نمیتوان ادعای خیانت در امانت کرد، زیرا در این موارد یا سپردن مال مطرح نیست یا شخص نسبت به آن مال مالکیت مشترک دارد.
در خصوص نحوه اثبات، شاکی باید در شکواییهاش بهطور دقیق ذکر کند که مال در چه زمان و با چه شرایطی به امین سپرده شده، چه توافقی بین آنها بوده و اینکه امین برخلاف این توافق عمل کرده است. در ادامه، ادله اثبات جرم بر اساس ماده ۱۶۰ قانون مجازات اسلامی معرفی میشود که شامل موارد زیر است:
- اقرار: یعنی متهم بهطور رسمی و در حضور مقام قضایی به ارتکاب جرم اعتراف کند.
- شهادت: زمانی معتبر است که دو مرد عادل بهعنوان شاهد، مطابق شرایط قانونی، انجام جرم را تأیید کنند.
- علم قاضی: اگر قاضی با بررسی اوضاع و مدارک موجود، به یقین در خصوص وقوع جرم برسد.
اگر جرم خیانت در امانت اثبات نشود، چه خواهد شد؟
در صورتی که شاکی نتواند اسناد لازم را ارائه کند یا عنوان مجرمانه اشتباهی در شکواییه بیاورد، ممکن است شکایت رد شود. مثلاً اگر به جای سرقت یا کلاهبرداری، اشتباه خیانت در امانت درج شود، در صورت فقدان شرایط قانونی آن، شکایت بیاثر خواهد بود.
همچنین، اگر ادعای جرم به اثبات نرسد، متهم میتواند شکایت اعاده حیثیت مطرح کند. این شکایت برای جبران آبروی از دسترفتهای است که در جریان پیگیری یک اتهام نادرست دچار آسیب شده است. چنین رفتاری از سوی شاکی ممکن است افترا تلقی شود.
مطابق ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی، اگر شخصی بدون اثبات صحت ادعا، امری مجرمانه را به کسی نسبت دهد، به حبس، شلاق یا جزای نقدی محکوم میشود. البته مطابق قانون جدید کاهش مجازات تعزیری، این مجازات به جزای نقدی درجه شش یعنی بیست تا هشتاد میلیون ریال تبدیل شده است.
نمونهای از لایحه دفاعیه خیانت در امانت چک
از وظایف اصلی وکیل در پروندههای خیانت در امانت، دفاع از موکل در برابر اتهام وارد شده است. در موضوع اتهام خیانت در امانت چک، تنظیم لایحهای مناسب، بخش مهمی از این دفاع به شمار میرود. با رعایت اصول زیر در تنظیم لایحه، دفاع از اتهام خیانت در امانت چک با دقت و اعتبار بیشتری در مراجع قضایی بررسی خواهد شد:
- ابتدا باید اطلاعات کامل هویتی خود و شخصی که چک را به او تحویل دادهاید در لایحه ذکر شود.
- سپس جزئیات چک از جمله شماره، مبلغ، تاریخ و دلیل سپردن آن به طرف مقابل، نوشته شود.
- شرح مختصری از جریان اتفاق ارائه گردد و در این بخش میتوان از مواد قانونی مربوطه، نظرات فقهی یا مشورتی نیز بهره گرفت.
- در پایان، اگر مدرک یا شاهدی برای اثبات گفتههای خود در اختیار دارید، در متن لایحه به آنها اشاره نمایید.
رای وحدت رویه خیانت در امانت چک به چه معنایی است؟
رای وحدت رویه در خیانت در امانت چک به این معناست که هرگاه در پروندههایی با موضوع مشابه مانند خیانت در امانت چک و سفته، آرای متفاوتی از مراجع قضایی صادر شود، دیوان عالی کشور با تشکیل هیئت عمومی، موضوع را بررسی کرده و یک نظر واحد و نهایی اعلام میکند. این نظر قطعی را رای وحدت رویه خیانت در امانت چک و سفته مینامند.
مرور زمان خیانت در امانت
طبق اصلاحیه جدید قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۹، جرم خیانت در امانت در زمره جرایم قابل گذشت قرار گرفته است. به همین دلیل، اگر زیاندیده حداکثر تا یک سال پس از وقوع جرم یا از زمانی که از آن مطلع شده است، اقدام به طرح شکواییه کیفری نکند، پس از گذشت این مدت، دیگر امکان شکایت و پیگیری کیفری برای این جرم وجود نخواهد داشت.
جمعبندی
در پاسخ به سوال خیانت در امانت چیست، میتوان گفت که یکی از جرایم مالی تعریفشده در قانون است که زمانی رخ میدهد که مالی مانند چک، سفته یا سند بهعنوان امانت به کسی سپرده شده باشد، اما امین برخلاف توافق آن را تصاحب، استعمال، تلف یا مفقود کند. برای تحقق این جرم، سه رکن قانونی، مادی و معنوی باید همزمان وجود داشته باشد و اثبات آن مستلزم ارائه مدارک و استناد به ادلهای چون اقرار، شهادت یا علم قاضی است. اگر جرم اثبات نشود، ممکن است شاکی با شکایت اعاده حیثیت از سوی متهم مواجه شود.
سوالات متداول
رد مال در خیانت در امانت وجود دارد؟
خیر، خیانت در امانت رد مال ندارد و فقط مجازات کیفری برای آن در نظر گرفته شده است.
خیانت در امانت چه زمانی جرم محسوب میشود؟
زمانی که مالی بهصورت امانت به فردی سپرده شود و او با سوءنیت، آن را استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کند و باعث ضرر به مالک شود.
برای اثبات جرم خیانت در امانت به چه مدارکی نیاز است؟
شاکی باید اثبات کند که مال به صورت امانت به متهم سپرده شده و خیانت صورت گرفته است.
اگر خیانت در امانت تا مدت مشخصی شکایت نشود، چه میشود؟
اگر شاکی ظرف یک سال از زمان وقوع یا اطلاع از جرم شکایت نکند، به دلیل قابل گذشت بودن این جرم، دیگر امکان پیگیری کیفری وجود نخواهد داشت.
ماده 669 قانون مجازات اسلامی چیست؟ راهنمای کامل جرم تهدید و مجازاتهای آن طلاق رجعی یا بائن؟ تفاوت این دو نوع طلاق را در 5 دقیقه بفهمید + بررسی 7 تفاوت مهم